145. rocznica urodzin Ellen Gleditsch

 

Ellen Gleditsch jest jedną z niewielu pionierek radiochemii, która jest nie tylko zapomniana w świecie, ale także w Norwegii – kraju rodzimym. Była niezwykle aktywna zawodowo, większą część życia spędziła podróżując i współpracując z innymi naukowcami. Działała także w organizacjach międzynarodowych.

Dom rodziny Gleditsch w Tromsø, National Library of Norway, domena publiczna

Uczona przyszła na świat 29 grudnia 1879 roku w Mandal – małym miasteczku położonym nad Morzem Północnym w południowej Norwegii. Była najstarszym z dziesięciorga rodzeństwa: Karl (1881–1974), Birgit (1882–1941), Eivind (1885–1943), Leif (1886–1946), August (1888–1913), Adler (1893–1978), bliźniaczki Liv (1895–1977) i Astrid (1895–1924) oraz Kristian (1901–1973). Rodzina Gleditschów przybyła do Norwegii około sto lat wcześniej z Jugosławii. Wędrowali przez Niemcy i Danię, gdzie przodek uczonej, Carl August Ludwig von Gleditsch z Sachsen-Weimar, podjął pracę jako kapral w duńskiej armii i poślubił Dunkę. Para później przeprowadziła się i osiedliła w Norwegii, która w 1790 roku była częścią Danii. Ojciec Ellen, Karl Kristian (1851–1913) był synem luterańskiego ministra. Szybko zyskał opinię szanowanego nauczyciela przedmiotów ścisłych, a później także jako dyrektor szkoły średniej w Mandal. W 1889 roku rodzina przeprowadziła się do Tromsø na dalekiej północy Norwegii, gdzie Karl Kristian kontynuował karierę nauczycielską. Kilka lat później został także szanowanym politykiem. Z kolei matka Ellen, Petra Birgitte Hansen (1857–1913) była córką kapitana żeglugi. Była silną i niezależną kobietą angażującą się w politykę. Należała do pierwszego ruchu sufrażystek w Norwegii. Uwielbiała muzykę ludową i tą pasją zainspirowała także swoje dzieci. Według Ellen matka miała niezwykłe zdolności językowe. Pasjonowała ją przyroda i astronomia. Gleditschowie lubili spędzać czas na wsi i zabierali dzieci na długie wędrówki po lasach i górach. Często także żeglowali. Podczas wycieczek ojciec zakochany w botanice uczył swoje dzieci jak rozpoznawać i stosować rośliny w lecznictwie.

Ellen z matką i ojcem, 1913/1914, National Library of Norway, domena publiczna

Miłość rodziców, ich wzajemna troska oraz otwartość na świat sprawiła, że dzieci wychowywały się w szczęśliwej i opiekuńczej rodzinie. Ellen bardzo wcześnie nauczyła się szacunku dla innych ludzi, ale również dla przyrody. Często także, jako najstarsza z rodzeństwa, pomagała matce w opiece nad młodszym rodzeństwem. Wydaj się, że właśnie wówczas rozwinęła się w niej etyka pracy, bezinteresowność, skromność, troska o innych i głębokie wartości humanitarne, które zdominowałyby jej osobowość i pozostały w niej przez całe życie. Ellen w wieku osiemnastu lat zdała egzamin końcowy będąc najlepszą uczennicą w klasie. Znała łacinę, niemiecki, angielski, ale najbardziej interesowała się naukami przyrodniczymi. Zdecydowała się na podjęcie stażu w aptece. W 1897 roku przeniosła się do Oslo, gdzie kontynuowała naukę. Po kilkuletniej praktyce zdała dwa ważne egzaminy: w 1900 roku egzamin na asystenta farmaceutycznego i w 1902 roku niezwykle trudny egzamin na farmaceutę dyplomowanego.

 

Ellen Gleditsch w stroju absolwentki, b.d., National Library of Norway, domena publiczna

 

Po latach uczona wspominała:

Po egzaminie z farmakologii dr Bødtker doradził mi kontynuację studiów w laboratorium uniwersyteckim pod kierunkiem profesora Hiortdahla. Tak bardzo chciałam kontynuować naukę, ale nie miałam pieniędzy, a trzeba było przetrwać, więc zacząłem pracować jako korepetytorka. Wszystko układało się nawet dobrze, ale nie miałam tyle czasu na naukę, ile bym chciała. To była najpierw kwestia przetrwania, a potem nauki. Ale tak naprawdę poszło lepiej, niż mogłoby się wydawać. W 1903 roku zostałam asystentką w uniwersyteckim laboratorium chemicznym, a w 1905 roku zdałam egzamin maturalny, zaś w 1906 roku kwalifikacyjny egzamin wstępny na uniwersytet.

 

Ellen Gleditsch (z lewej) i jej przyjaciółka — botaniczka Thekla Resvoll (1871–1948)[1900 roku prowadziła kursy z botaniki roślin dla farmaceutów], ok. 1905, Oslo Museum, CC BY–SA
Eyvind Bødtker, d.b., fot. Borgens Atelier, Norsk Farmasihistorisk Museum, CC BY–SA

Doktor Eyvind Bødtker (1867–1932) był jednym z najlepszych norweskich chemików organików. Przez lata był mentorem i przyjacielem Ellen. W 1907 roku opublikowała swój pierwszy artykuł naukowy, który za jego radą został przetłumaczony na język francuski i opublikowany we francuskim czasopiśmie naukowym. Bødtker często bywał we Francji i był pod wielkim wrażeniem francuskiego życia kulturalnego oraz naukowego. To on miał niewątpliwy wpływ na Ellen i zapewne obudził w niej pragnienie wyjazdu poza odizolowaną społeczność naukową Oslo. Kiedy podopieczna wyznała mu, że jej największym marzeniem jest nauka w laboratorium Marii Skłodowskiej-Curie, Bødtker postanowił działać. Pojechał do Paryża i odwiedził laboratorium Madame Curie. Ponieważ jej nie zastał zostawił wiadomość moja utalentowana asystentka bardzo chciałaby pracować dla Pani, wyłącznie z zamiłowania do nauki, nie dla zdobycia dyplomu. Kiedy po kilku dniach powrócił spotkał się z Marią. To początkowo odrzuciła prośbę Bødtkera twierdząc, że nie ma już miejsca w laboratorium. Uczony jednak nie ustępował. Pokazał Marii Curie pracę autorstwa Ellen. Praca wydawała się interesująca, ale noblistka nadal twierdziła, że nie ma miejsca w pracowni. Wówczas Bødtker stwierdził, że mademoiselle Gleditsch jest tak mała i lekka, że nie zajmie dużo miejsca w pracowni. W końcu Maria Curie ustąpiła. Według wielu historyków nauki decydującym czynnikiem było prawdopodobnie to, że większość stypendystów w laboratorium Marii była fizykami, a Curie bardzo potrzebowała chemika. Idealną kandydatką była Gleditsch. Wielkie marzenie się ziściło.

 

Instytut Radowy w Paryżu, 1929, Wellcome Images, CC BY–4.0

Gleditsch otrzymała stypendium królowej Norwegii i Szwecji. Było ono niezbędne, aby opłacić pobyt w laboratorium Curie. Jednak Maria Skłodowska-Curie zrobiła tym razem wyjątek. W liście do Ellen napisała: […] jeśli podejmie Pani tę pracę [rekrystalizacja soli baru i radu], która zajmie tylko część Pani czasu, a będzie stanowić ogólną korzyść dla laboratorium, mógłbym zwolnić Panią z opłat […]. Jednocześnie mogłaby Pani pracować nad innymi, bardziej interesującym problemami, które mogą prowadzić do nowych wyników. W październiku 1907 roku Ellen Gleditsch wyjechała do Paryża. Początkowo mieszkała ze swoim bratem Adlerem, a później wynajęła małe mieszkanko za Panteonem, skąd miała blisko do pracowni i Sorbony. Po latach wspominała:

Pomieszczenia, które miała do dyspozycji Maria Curie były położone rozłożyście. Przy wejściu znajdowało się duże biuro z przylegającym ciemnym pokojem, w pobliżu pokoju pełniącego funkcję biblioteki. Trzeba było przejść przez podwórko, by dostać się do dużego laboratorium, w którym można było znaleźć większość sprzętu naukowego. Obok znajdowało się mały gabinet Marii Curie i inny pokój używany przez André Debierneʼa.

 

Maria Skłodowskia-Curie, 1911, Library of Congress

Precyzja z jaką Ellen podjęła się rozdziału soli baru i radu była tak wielka, że Madame Curie szybko uczyniła z niej osobistą asystentkę. W 1907 roku obie rozpoczęły prace nad eksperymentem, który miał obalić teorię Williama Ramsaya (1852–1916). Chemik ów twierdził, że w wyniku działania emanacji radu na miedź, otrzymał lit i sód. Maria Curie wraz z Ellen przeprowadziły niezwykle staranne doświadczenia, stosując w miejsce szklanych naczyń, naczynia platynowe. Stosunkowo szybko uczone stwierdziły, że efekt opisany przez Ramsaya nie istnieje, a obecność litu i sodu jest związana z używanymi przez niego szklanych i kwarcowych naczyń. Pomimo wielu różnic w osobowościach obie panie szybko się polubiły i być może zaprzyjaźniły. Gleditsch była często zapraszana do domu Curie w Sceaux, gdzie poznała córki Marii. Wydaje się również, że był to początek przyjaźni pomiędzy Ellen i Irène. Podczas jednej z krótkich wizyt w Norwegii Gleditsch zaręczyła się z młodym oficerem. Według biografów uczonej, para była bardzo różna i intelektualnie niedobrana. Zaręczyny – prawdopodobnie jedyny związek uczuciowy Gleditsch, który mógł zakończyć się małżeństwem – wkrótce zostały zerwane. W 1926 roku Gleditsch mówiła:

Często wymagana jest obecność [kobiety] w domu. Kobieta, która chce zostać badaczem, musi pogodzić dwa przeciwstawne żądania. Badania wymagają przede wszystkim refleksyjnej atmosfery, możliwości myślenia w ciszy i spokoju oraz skoncentrowania się na konkretnym problemie. Materialne obawy, troska o męża lub dzieci pozostawione w domu bez odpowiedniej pomocy lub opieki zabiją wszelkie szanse na pierwszorzędne wysiłki.

W 1912 roku Gleditsch otrzymała licencjat, z którym powróciła do Norwegii. Przyznano jej skromne stypendium na uniwersytecie w Oslo. Uczona próbowała kontynuować badania związane z czasem połowicznego zaniku radu, a jeszcze rozpoczęte w Paryżu, jednak na przeszkodzie stał brak odpowiednio wyposażonego laboratorium. Bardzo szybko zorientowała się, że swoją pasję i zainteresowanie radioaktywnością będzie mogła rozwijać w Stanach Zjednoczonych. Niestety los pisze własny scenariusz.

 

Portret dr Ellen Gleditsch, b.d., National Library of Norway

Na początku 1913 roku Ellen straciła oboje rodziców i jednego z braci. Została tym samym głową rodziny. Starała się utrzymywać dom i łożyła na edukacje rodzeństwa. Więzi rodzinne były bardzo mocne, co manifestowało się między innymi tym, że Ellen do końca życia mieszkała z bratem Adlerem. Pod koniec feralnego roku Gleditsch otrzymała stypendium Fundacji Amerykańsko-Skandynawskiej. Napisała do Bertrama Boltwooda (1870–1927) z Yale oraz Theodore’a Lymana (1874–1954) z Harvardu wyrażając chęć podjęcia z nimi współpracy. Po odmowie Lymana, który stwierdził, że żadna kobieta nigdy nie pracowała w jego laboratorium, i nie do końca optymistycznym liście Boltwooda, uparta i zdecydowana Ellen pojechała do Stanów Zjednoczonych. Może budzić to zdziwienie, bowiem Boltwood słyną ze swoich szowinistycznych poglądów. Po latach Gleditsch mówiła (nie odnosząc się do jego nazwiska), że pracowała z uczonym, który był znany z nienawiści do kobiet. I ją akceptował bo nie krzyczała. Według uczonej był to największy komplement w mojej karierze naukowej. To właśnie tutaj w semestrze 1913–1914 uczona określiła okres połowicznego zaniku radu na 1686 lat (dziś wiadomo, że wynosi on 1620 lat). Praca ta sprawiła, że uczona została rozpoznawalna w świecie nauki. Stała się wiodącą specjalistką w izolacji i oddzielaniu substancji promieniotwórczych od minerałów. Theodore W. Richards (1868–1928), zaprosił ją na Harvard, a wiosną 1914 roku otrzymała doktorat honoris causa Smith College w Massachusetts. Również Lyman zmienił zdanie i zaproponował jej posadę. Gleditsch wykładała teorię atomu, omawiając powstałą właśnie teorię kwantów oraz ostatnie prace Bohra, Rutherforda i Moseleya. Rozszerzyła swoje prace o badania nad radioaktywnymi minerałami, którymi interesowała się przez całe życie. Opracowała procedury analityczne izolacji wielu substancji radioaktywnych znalezionych w norweskich minerałach i dostarczała próbki do laboratorium Curie. Jako pierwsza zwróciła uwagę na znaczenie izotopów ołowiu w celu dokładnego określenia wieku Ziemi.

Na Uniwersytecie Harvarda Gleditsch zaangażowała się w badania izotopów. W tamtym czasie wiadomo było, że masa atomowa pierwiastków promieniotwórczych (lub tych, które powstawały w wyniku rozpadu promieniotwórczego) może się różnić w zależności od ich pochodzenia geologicznego. Na przykład, w rudach bogatych w naturalnie występujący tor obfitował ołów-208. Natomiast w rudach bogatych w uran dominował ołów-206. Problem pojawił się kiedy Francis Aston (1877–1945) ogłosił, że znalazł dwie różne masy atomowe dla chloru (odpowiednio 35 i 37), a średnia masa atomowa wynosi 35,46. Chlor nie jest pierwiastkiem radioaktywnym, zatem trudno było wytłumaczyć tą anomalię. Wyglądało na to, że także w tym przypadku skład izotopowy zmieniał się w zależności od źródła (tak jak w dla pierwiastków radioaktywnych). Gleditsch i jej współpracownicy badając chlor pochodzący z różnych źródeł, odkryli, że skład izotopowy chloru w rzeczywistości nie różnił się w zależności od źródła. Badacze określili masę atomową pierwiastka na dwa różne sposoby. W pierwszej metodzie strącili chlorek srebra za pomocą azotanu srebra. Chlorek srebra przemyli, wysuszyli i zredukowali do srebra metalicznego za pomocą gazowego wodoru. Na podstawie masy wysuszonego chlorku srebra i srebra metalicznego wyznaczyli ciężar atomowy chloru. Druga metoda polegała na określeniu gęstości nasyconych roztworów chlorku sodu, a następnie masy chloru. Jednakże Irène Curie w Paryżu otrzymała inny wynik. Gleditsch doszła jednak do wniosku, że próbki Curie musiały być zanieczyszczone. Masa atomowa chloru była zatem stała.

Oczywiście bardzo szybko zaczęła się uczoną interesować prasa. Podczas jednego z wywiadów zapytano ją o chęć wyjścia za mąż. Ze względu na sporą ilość pracy zwyczajnie nie mam [na małżeństwo] czasu; moimi zainteresowaniami są badania [naukowe], które pochłaniają wszystkie moje myśli – odpowiedziała Gleditsch.

Eva Ramstedt, ok. 1910, Uppsala University Library

Wybuch pierwszej wojny światowej przyniósł uczonej naukową izolację. Nie mogła wyjeżdżać, miała kłopoty z dostępem do światowej literatury specjalistycznej. W listopadzie 1915 roku pisała do Marii Skłodowskiej-Curie:

Minęło dużo czasu, odkąd miałam od Ciebie jakieś wiadomości. Mam nadzieję, że radzisz sobie tak dobrze, jak pozwalają na to takie czasy… Jak zapewne wiesz, tego lata spotkałam się z panią Ramstedt. Wspólnie badałyśmy radioaktywność w źródłach i wodzie oraz elektryczność w atmosferze. Mamy nadzieję, że będziemy mogły kontynuować [badania] w przyszłym roku. Miło było rozmawiać o Paryżu, laboratorium Curie i wspomnieniach z naszych czasów studenckich. Przydało mi się przynajmniej rozmawiać z kimś, kto pracuje nad radioaktywnością. Mam tu przyjaciół, chemików i fizyków, ale żaden z nich nie zajmował się wiele promieniotwórczością… Chciałabym pojechać do Paryża i Cię odwiedzić! Oby tylko warunki na to wkrótce pozwoliły!

W 1916 roku otrzymała stanowisko docenta oraz uczciwą pensję. Mogła prowadzić badania i zatrudniać współpracowników. Napisała pierwszy podręcznik dotyczący radioaktywności wydany jednocześnie w Szwecji i Norwegii pt. Rad i procesy radiochemiczne. W 1917 roku została wybrana na członkinię Akademii Nauk w Oslo. Została tym samym drugą kobietą, która dostąpiła tego zaszczytu (pierwszą była Kristine Bonnevie). Uważała, że współpraca międzynarodowa jest niezwykle ważna dla nauki. Ellen Gleditsch twierdziła, że:

W tej atmosferze [wyjazdów] dowiedziałam się, w jaki sposób problem [naukowy] rodzi się w jednym laboratorium, jest podejmowany w innym, a potem może zostać rozwiązany w jeszcze innym. Dowiedziałam się, że konkurencja i wyścig związany z rozwiązaniem [problemów naukowych] jest ściśle powiązany z postępem nauki. Powstaje rodzaj braterstwa między tymi, którzy pracują w tym samym laboratorium, w którym powstają różne problemy, gdzie są omawiane i być może ich rozwiązania skutkują publikacją. Rozwiązanie to dociera w końcu do laboratoriów w innych krajach, w których badane są te same problemy. I w końcu człowiek zdaje sobie sprawę – być może tylko poprzez małe osobiste rozczarowania lub sukcesy, że ktokolwiek podejmuje ten decydujący, ostatni krok związany z rozwiązaniem [problemu], czy płynie z zagranicy czy nie, ma drugorzędne znaczenie.

W 1919 roku Gleditsch wyjechała na dziewięciomiesięczne stypendium do Paryża. Rok później pojechała do Rutherforda do Cambridge i Soddy’ego do Oxfordu, z którym się zaprzyjaźniła i którego prace szczególnie ceniła. Następnie powróciła do Paryża, aby zastąpić podróżującą do Ameryki Południowej Marię Curie w laboratorium. Po powrocie do Norwegii została uhonorowana przez Norweską Akademię Nauk prestiżową nagrodą Nansena.

 

Ellen Gleditsch na schodach Instytutu Radowego w Paryżu, 1924 [za:] Natalie Pigeard-Micault, Les femmes du laboratoire Curie, Glypche, Paris 2013

W 1922 roku Gleditsch po raz pierwszy w liście do Marii Skłodowskiej-Curie skarżyła się na problemy zdrowotne. Pisała, że cierpi na anemię, która powoduje częste przeziębienia. Być może było to związane z pracą z substancjami radioaktywnymi, jednakże zważywszy na fakt, że uczona żyła prawie osiemdziesiąt dziewięć lat można wnioskować, że miała wyjątkowo silny organizm.

W okresie międzywojennym Gledisch skoncentrowała się na badaniu izotopów w minerałach. Część prac wykonała wspólnie z młodszą siostrą Liv, która także była chemikiem. Uczona zaangażowała się również w jedną z komisji działających przy Lidze Narodów. Głośno mówiła:

Nie ma znaczenia, czy praca jest wykonywana przez niską kobietę w Bułgarii czy przez wysokiego mężczyznę w Stanach Zjednoczonych, jeśli wykonano ją dobrze. I właśnie to musimy zrobić: pracować tak dobrze, aby nikt nie ośmielił się powiedzieć – to dobra robota dla kobiety, ale aby wszyscy mogli powiedzieć – to dobra robota w ogóle. Rasa i płeć nie mają znaczenia w nauce.

Ellen Gledtisch, ok. 1935, Oslo Museum, CC CC 1.0

W 1929 roku po wielu perturbacjach została profesorem chemii. W liście do Marii Curie pisała: Dokonało się. Trzy dni temu zostałam profesorem. Mam szczerą nadzieję, że będę w stanie wykonać dobrą robotę; i że nie będzie brakowało pracy. Mam również nadzieję, że od czasu do czasu będę Cię odwiedzać i że te wizyty będą dla mnie źródłem inspiracji i zachęty. Uważała, że praca ze studentami oznacza pracę nad przyszłością. To uczeń jutro będzie kontynuował naszą pracę. Aby popularyzować naukę, Gleditsch zaczęła wygłaszać wykłady popularnonaukowe w radio, pisała też artykuły w języku francuskim, angielskim, niemieckim i norweskim. Była autorką biografii wielu naukowców, których znała osobiście.

Podczas drugiej wojny światowej Gleditsch przyczyniła się do znalezienia bezpiecznej przystani w Norwegii dla uchodźców, głównie ze społeczności uniwersyteckiej. W jej laboratorium w Oslo i innych częściach kraju znaleziono miejsca dla uciekających naukowców. Wśród nich znaleźli się Elizabeth Rona i Marietta Blau. Kiedy Niemcy okupowali Norwegię, Gleditsch nigdy nie rezygnowała z wysiłków przeciwstawienia się okupantom i marionetkowemu reżimowi. Starała się utrzymać ducha oporu i przygotować się na spodziewane ataki na wolność akademicką i osobistą. Nic jej nie złamało. Jej brat, Adler był przez kilka lat jeńcem wojennym. Siostra Liv została aresztowana w ostaniem roku wojny. Ellen Gleditsch nadal okazywała pogardę okupantom, pomagając studentom, naukowcom i innym ludziom, którzy znaleźli się w niebezpieczeństwie. Kilkakrotnie ukrywała ich w swoim mieszkaniu. W 1943 roku uczona została aresztowana. Przesłuchiwał ją dobrze wykształcony niemiecki oficer. Po niemiecku przekonała go, aby ją wypuścił. I właściwie nie wiadomo dlaczego, oficer podziękował jej za miłe spotkanie i wyraził nadzieję, że spotkają się ponownie w przyjemniejszych okolicznościach. Wkrótce jednak została oskarżona o działalność polityczną na uniwersytecie i zakazano jej pracy na uczelni.

 

Zebranie Komisji Norm i Jednostek Promieniotwórczości w Sztokholmie w 1953; od lewej m.in: Raymond Delaby (1.),  Irène Joliot-Curie (6.), Ellen Gleditsch (9.), Friedrich Paneth (10.), austriacka fizyk Berta Karlik (11.) i George de Hevesy (12.), National Library of Norway

 

Po wojnie pozostała w kontakcie z przyjaciółmi i kolegami, takimi jak np. Lise Meitner, którą regularnie odwiedzała w Sztokholmie. W 1946 roku uczona przeszła na emeryturę i rozpoczęła współpracę z UNESCO. Jej celem była walka z analfabetyzmem. W 1947 roku na zaproszenie Frederica Joliota-Curie wzięła udział w ceremonii z okazji dziesiątej rocznicy śmierci Rutherforda. W 1952 roku została powołana do norweskiej komisji ds. koordynacji naukowej jako przedstawicielka rządu, gdzie była rzecznikiem międzynarodowej kontroli nad bombą atomową. W tym samym roku zrezygnowała z pracy w UNESCO w proteście przeciwko przyjęciu Hiszpanii pod faszystowskim reżimem Franco jako członka instytucji. Przez cały czas publikowała. Pod koniec życia zainteresowała się szczególnie historią nauki. Jej ostatni artykuł dotyczący życia i pracy szwedzkiego chemika Carla Wilhelma Scheele’a został opublikowany w 1968 roku. Uczona otrzymała wiele nagród i wyróżnień, w tym między innymi w 1962 roku jako pierwsza kobieta doktorat honoris causa Sorbony, medal miasta Paryża, została także honorowym obywatelem Paryża. Otrzymała również doktorat honoris causa Uniwersytetu w Strasburgu.

Irena Joliot-Curie i Ellen Gleditsch w Warszawie na obchodach 20. rocznicy śmierci Marii Skłodowskiej-Curie. Fotografia ze zbiorów Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie

Pod koniec maja 1968 roku spędzała weekend w swoim wiejskim domu w Enebakk pod Oslo. Poczuła się źle. Straciła przytomność. Lekarze orzekli, że dostała udaru. Kilka dni później, 5 czerwca w wieku osiemdziesięciu dziewięciu lat Ellen Gleditsch zmarła.

Można by oczekiwać, że w Norwegii pamięć o uczonej będzie pielęgnowana i trwała. Niestety niewiele osób zna tą wyjątkową kobietę i jej osiągnięcia. Niestety mało kto pamięta Ellen Gleditsch – wybitną uczoną, działaczkę pokojową oraz przyjaciółkę i współpracowniczkę Marii Skłodowskiej-Curie.

 

W styczniu 2019 roku Svein Stølen – rektor Uniwersytetu w Oslo – odsłonił pamiątkową plakietę na budynku przy ulicy Jonas Reins 1 w Oslo, gdzie Ellen Gleditsch mieszkała w latach 1931–1968, fot. Eivind Torgersen, [za:] https://forskning.no
_______________

Literatura zalecana:

[1] A.-M. Weidler Kubanek, Nothing Less Than An Adventure: Ellen Gleditsch and Her Life in Science, CreateSpace Independent Publishing Platform, 2010.

[2] A. Lykknes, Ellen Gleditsch and Research on Radium, Chlorine and Potassium, [w]: Women in Their Element: Selected Women’s Contributions To The Periodic System, ed., Annette Lykknes, Brigitte Van Tiggelen, World Scientific Publishing Co, Singapore 2019.

[3] A. Lykknes, L. Kvittingen, A. K. Børrese, Ellen Gleditsch: Duty and responsibility in a research and teaching career, 1916-1946, Historical Studies in the Physical and Biological Sciences, 36 (1), 2005, str. 131–188.

[4] A. Lykknes, H. Kragh, L. Kvittingen, Ellen Gleditsch: Pioneer Woman in Radiochemistry, Phys. Perspect., 6, 2004, str. 126–155.

[5] A. Lykknes, Ellen Gleditsch: Woman Chemist in IUPAC’s Early History, Chemistry International, 2019, str. 26–27.

[6] A.-M. Weidler Kubanek, C. P. Grzegorek, Ellen Gleditsch: Professor and Humanist, [w]: A Devotion to Their Science: Pioneer Women of Radioactivity, ed., Marlene F. Rayner-Canham, Geoffrey W. Rayner-Canham, McGill-Queen’s University Press, Québec 1997.

[7] A. Lykknes, Ellen Gleditsch: Professor, Radiochemist, and Mentor, Department of Chemistry Norwegian University of Science and Technology Trondheim, Norway, Ph. D. thesis, 2005.

[8] M. F. Rayner-Canham, G. W. Rayner-Canham, Sir W. Grenfell College, Stefanie Horovitz, Ellen Gleditsch, Ada Hitchins, and the discovery of isotopes, Bull. Hist. Chem., 25(2), 2000, str. 103–108.

Lise Meitner i rozszczepienie jądra atomowego

 

Ostatnie dni grudnia 1939 roku należały do Lise Meitner i Ottona Hahna, którzy wymieniając niezwykle intensywnie korespondencję rozpisywali się o jednym z najważniejszych wydarzeń w historii nauki. O rozszczepieniu jądra atomowego.

Zapraszamy do lektury fragmentu książki Tomasza Pospiesznego pt. Zapomniany geniusz. Pierwsza dama fizyki jądrowej, Novae Res, Gdynia 2016.

 

***

Teraz Hahn musiał się spieszyć. Wyniki były może do końca niezrozumiałe, a wyjaśnienie dalekie, ale trzeba było się spieszyć. W Paryżu ta „przeklęta baba”, Irène Joliot-Curie, mogła mieć rację z lantanem i dreptała tuż za Hahnem. Kto wie, może równo z nim. Na gotowy maszynopis Hahn naniósł szybkie poprawki. W ostatnim momencie, uzgadniając to z Fritzem, zmienił tytuł na „Odkrycie izotopów metali alkalicznych powstających przy napromieniowaniu uranu neutronami i ich zachowanieˮ. W tej subtelnej zmianie – izotopów metali alkalicznych – ujął rad i bar, bowiem oba pierwiastki należą do metali alkalicznych. 22 grudnia oryginalny maszynopis odebrał Paul Rosbaud (redaktor „Naturwissenschaften”), a Hahn wrzucił do skrzynki pocztowej kopię zaadresowaną do Lise Meitner. W ciągu doby tekst pracy Hahna i Strassmanna przeczytały tylko te dwie osoby:

 

[…]Gdy wykonaliśmy odpowiednie badania promieniotwórczych próbek baru, które nie zawierały żadnych produktów późniejszych rozpadów, wyniki były zawsze negatywne. Substancja promieniotwórcza rozłożona była równomiernie we wszystkich frakcjach baru. […]Doszliśmy do wniosku, że nasze „izotopy radu” mają właściwości baru. Jako chemicy właściwie powinniśmy stwierdzić, że nowe produkty nie są radem, lecz barem. Żadne inne pierwiastki oprócz radu i baru nie wchodzą w rachubę.  […]

[…]Jako chemicy powinniśmy w istocie zmienić podany wyżej schemat rozpadu i wstawić symbole Ba [bar] , La [lantan] , Ce  [cer] na miejsce Ra  [rad] , Ac [aktyn] , Th [tor]. Jednakże jako „chemicy jądrowi”, pracujący w dziedzinie bardzo zbliżonej do fizyki, nie możemy zdobyć się na podjęcie tak drastycznego kroku, który byłby sprzeczny z wszystkimi dotychczas obowiązującymi prawami fizyki jądrowej. Być może wskutek szeregu niezwykłych zbiegów okoliczności otrzymaliśmy fałszywe wskazania[1].

 

Artykuł autorstwa niemieckich uczonych musiał wzbudzać kontrowersje. Po pierwsze, praca ta potwierdzała przypuszczenia Idy Noddack, która głośno i samotnie kwestionowała wcześniejsze prace Fermiego oraz zespołu Hahn–Meitner–Strassmann. Po drugie, ostatecznie przyznawała rację trudnej i zawiłej interpretacji doświadczeń przeprowadzonych przez Irène Joliot-Curie i Pavlé Savića. Po trzecie, podważała wcześniejsze badania nad transuranowcami, które zaowocowały przecież wieloma publikacjami grupy berlińskiej. Wreszcie nikt nie miał pewności, a wręcz przeciwnie: całą masę wątpliwości, że atom uranu jakimś sposobem przekształca się w atom baru. Hahn cały czas rozmyślał o wynikach ostatnich doświadczeń. 27 grudnia zatelefonował do Rosbauda z zapytaniem, czy można jeszcze dodać krótki akapit uzupełniający wnioski.

Jeśli chodzi o „grupę transuranowców”, to pierwiastki te są chemicznie powiązane, ale nie identyczne z ich niższymi homologami renu, osmu, irydu i platyny. Nie zostały jeszcze wykonane eksperymenty, które by potwierdzały, że mogą one być chemicznie identyczne z jeszcze niższymi homologami mazurem [obecnie technet] , rutenem, rodem, palladem.  […]Suma mas atomowych Ba + Ma [mazur] , na przykład, 138+101 wynosi 239! [2]

 

I ponownie Hahn szukał poparcia dla swoich pomysłów u Lise Meitner. Dzień później napisał do niej i Frischa list[3] dotyczący dołączonego akapitu. Korespondencja była dynamiczna (skoro tak intensywnie pracowali na odległość, co mogłoby się wydarzyć, gdyby Lise nie musiała emigrować?).

 

28 grudnia 1938 roku

Chcę Ci jeszcze szybko napisać parę słów o moich fantazjach dotyczących Ba, etc. Może w Kungälv jest z Tobą Otto Robert i może omówicie ten problem przez chwilę. Wysłaliśmy Tobie rękopis naszej pracy*.  […]Czy byłoby możliwe, aby uran 239 rozpadł się na 1 Ba i 1 Ma? Ba 138 i Ma 101 dają razem 239. Nie musi być akurat taka liczba masowa. Mogłoby też być 136 + 103, czy coś podobnego. Oczywiście nie zgadzają się liczby atomowe. Kilka neutronów musiałby się przemienić w protony, aby uzyskać takie ładunki. Czy to energetycznie jest możliwe? Wszystko inne jest udowodnione,  […]wówczas transuranowce „ausenium” i „hesperium” [pierwiastki 93 i 94] znikną. Nie wiem, czy to by mnie bardzo smuciło, czy nie*[4].

 

Było to intrygujące stwierdzenie. Jeśli Hahn miał rację, to odkrył zupełnie nowe zjawisko i jednocześnie przekreślił lata wspólnych badań z Meitner. Swoimi badaniami podważył istnienie transuranowców! Powodowało to znaczne zamieszanie w fizyce i chemii jądrowej. Przekreślało prace Fermiego i jego rzymskiej grupy, przekreślało prace Meitner i Hahna. Nieco oszołomiona Lise wyznała:

Nie mogliśmy tego zauważyć. To jest zupełnie niespodziewane. Hahn jest dobrym chemikiem i ufałam, że jeśli zidentyfikował jakieś pierwiastki, to miał rację. Kto mógłby pomyśleć, że chodzi o coś znacznie lżejszego?[5]

Kiedy Hahn i Strassmann przeprowadzali pierwsze doświadczenia z neutronami i uranem, Lise Meitner obchodziła pierwsze Boże Narodzenie na emigracji. Z dala od rodziny, przyjaciół. Z dala od domu. Jedyną bliską osobą, która mieszkała w Szwecji, była Eva von Bahr-Bergius, z którą Meitner zaprzyjaźniła się jeszcze w latach dwudziestych. Eva wspólnie z mężem Niklasem Bergiusem (1871–1947) wybudowała piękny dom w Kungälv, oddalonym około dwadzieścia kilometrów od Göteborga, do którego zaprosiła na święta bożonarodzeniowe Meitner. Uczona chyba z radością przyjęła zaproszenie, tym bardziej że miała się tam spotkać z ukochanym siostrzeńcem Ottonem Robertem. Frisch – podobnie jak ciotka – był uchodźcą pracującym w Kopenhadze pod opieką Nielsa Bohra. Niestety święta 1938 roku były dla nich obojga bardzo przykre i smutne. Spędzali je z dala od rodziny i nie wiedzieli, czy osoby bliskie ich sercom nadal żyją. Od czasu aresztowania ojca Frischa nie było także kontaktu z jego matką.

Meitner zatrzymała się w przytulnym pensjonacie i z niecierpliwością oczekiwała na swojego siostrzeńca. Pojawił się wieczorem, zmęczony podróżą. Nazajutrz podekscytowana Meitner zaczęła relacjonować siostrzeńcowi doświadczenia Hahna. Frisch początkowo był bardzo sceptyczny wobec opowieści ciotki. W tym czasie zajmował go problem magnetycznych właściwości neutronów i miał nadzieję, że przedyskutuje go z Lise. Ta jednak nie dawała za wygraną. Zmusiła siostrzeńca, by przeczytał list Hahna z 19 grudnia. Po pierwszej lekturze listu Frisch nie był nastawiony przychylnie:

Bar? Nie wierzę. Gdzieś jest jakiś błąd[6].

Nie, Hahn był zbyt dobrym chemikiem. Ale jak bar może tworzyć się z uranu?[7]

– Ale to niemożliwe! Nie można jednym uderzeniem odłupać od jądra stu cząsteczek. Nie można go nawet przeciąć. Wystarczy oszacować siły jądrowe, wszystkie te wiązania, które musisz naraz zerwać – to fantazja. To zupełnie niemożliwe, by coś takiego mogło się z jądrem zdarzyć[8].

 

Uczona była przekonana, że nie może być mowy o błędzie. Błędy mogła popełniać Irène Joliot-Curie, ale nie współpracownicy jej, Lise Meitner. Wybrali się na wspólny spacer. Frisch założył narty, a ciotka towarzyszyła mu pieszo. Kiedy siostrzeniec wyraził obawę, że Lise za nim nie nadąży, odpowiedziała, że szybkie chodzenie ją odmładza i utrzymuje w ruchu[9]. Po latach Frisch wspominał:

 

[…]Usiedliśmy oboje na pniu drzewa (wszystkie dyskusje miały miejsce, gdy szliśmy przez las w śniegu, ja na moich biegówkach, a Lise Meitner, zgodnie z wcześniejszym zapewnieniem, szła równie szybko bez nart) i zaczęliśmy wykonywać obliczenia na skrawkach papieru[10].

Jak może z uranu powstać bar? Nikomu nigdy nie udało się oderwać od jądra żadnych fragmentów większych niż protony czy jądra helu (cząstki alfa) i należało odrzucić myśl, że możliwe jest oddzielenie naraz wielu takich cząstek.  […]Wykluczone również, by jądro uranu po prostu pękło. Naprawdę, jądro to nie krucha bryłka, którą można rozłupać lub przełamać. Bohr podkreślał, że jądro bardziej przypomina kroplę cieczy[11].

Rzeczywiście model kroplowy jądra atomowego zaproponowany przez Bohra umożliwił wyjaśnienie zagadki Lise i Robertowi. Frisch podsumowywał:

 

Powoli zdaliśmy sobie sprawę z tego, że rozszczepienie uranu na dwie w przybliżeniu równe części… należy ująć z innej strony. Obraz byłby taki… jądro atomu zmienia stopniowo pierwotny kształt, wydłuża się, zwęża pośrodku, po czym dzieli się na dwie połowy[12].

 

Im większy ładunek w jądrze atomowym, tym większa jego niestabilność. Uran ma aż 92 protony, zatem jest niestabilny (protony odpychają się, przez co niestabilność jądra wzrasta). Dlatego w przyrodzie nie ma naturalnie występujących pierwiastków o liczbie protonów większej niż 92. Wystarczył jeden jedyny neutron, który powodował zwiększenie energii jądra, wskutek czego jądro zaczęło drgać i w efekcie pękać. Powstające dwa nowe jądra oddalają się od siebie z dużą prędkością. Ich masa było nieco mniejsza niż jądro macierzyste, a ów ubytek masy zgodnie z równaniem Einsteina E = mc2 przekształcał się w energię wynoszącą 200 MeV![13] Frisch wspominał:

 

Lise Meitner obliczyła, że dwa jądra powstałe w wyniku podziału jądra uranu będą lżejsze niż pierwotne jądro uranu o około jednej piątej masy protonu… Zgodnie z formułą Einsteina E = mc2… jedna piąta masy protonu jest równoważna 200 MeV[14].

24 grudnia 1938 roku w przepięknie zaśnieżonym lesie w odległej Szwecji Meitner wspólnie ze swoim siostrzeńcem wyjaśniła jedną z zagadek Matki Natury. Wszystko stało się jasne. Lise napisała do Hahna, ale jeszcze nie wyznała mu, że wspólnie z Frischem odkryła rozwiązanie.

 

29 grudnia 1938

Drogo Otto,

bardzo dziękuję za Twój list z 28… Wyniki Ra-Ba są bardzo ekscytujące. Otto R. i ja łamiemy sobie głowy; niestety nie dostałam jeszcze maszynopisu, ale właśnie posłałam po niego i mam nadzieję otrzymać go jutro. Wtedy będziemy mogli o tym lepiej pomyśleć.

1 stycznia 1939, godz. 12:30

Drogi Otto,

rok zaczynam listem do Ciebie. Może to być dobry rok dla nas wszystkich. Przeczytaliśmy i przemyśleliśmy bardzo dokładnie Twoją pracę, ale czy energetycznie byłoby możliwe, żeby takie ciężkie jądro pękało. Wprawdzie Twoja hipoteza o powstawaniu Ba i Ma jest niemożliwa z kilku powodów[15].

_____________________________________

[1] Ibidem, str. 228.

[2] P. Rife, „Lise Meitner…”, op. cit., str. 187.

[3] Profesor Sime podaje, że korespondencja pomiędzy Hahnem i Meitner dochodziła z dnia na dzień. Co za czasy!

 

[4] K. Hoffmann, „Wina i odpowiedzialność…”, op. cit., str. 141.

*Cytuję zdanie za: P. Rife, „Lise Meitner…”, op. cit., str. 192.

* Cytuję zdanie za: R. L. Sime, „Lise Meitner…”, op. cit., str. 239.

[5] R. Rhodes, „Jak powstała bomba atomowa”, op. cit., str. 232.

[6] Ibidem, str. 230.

[7] O. R. Frisch, „What Little I Remember”, op. cit., str. 115.

[8] R. Rhodes, „Jak powstała bomba atomowa”, op. cit., str. 230.

[9] Ibidem, str. 209.

[10] O. R. Frisch, „What Little I Remember”, op. cit., str. 116.

[11] R. Rhodes, „Jak powstała bomba atomowa”, op. cit., str. 230.

[12] R. Jungk, „Jaśniej niż tysiąc słońc”, op. cit., str. 62.

[13] 200 milionów eV (elektronovoltów). Energia z jednego atomu nie oszałamia, ale z jednego grama uranu już tak. Znajduje się w nim bowiem 2,53 x 1022 atomów!

[14] N.-T. H. Kim-Ngan, „Niedoceniony przez komitet Nagrody Nobla…”, op. cit., str. 20.

[15] R. L. Sime, „Lise Meitner…”, op. cit., str. 240.

39. rocznica śmierci Dian Fossey

 

Dian Fossey obserwuje Pucker Pussa (dwuletniego goryla górskiego) i Coco (16-miesięcznego samca), w Parku Narodowego Volcanoes w Rwandzie. Opiekowała się nimi po tym, jak ich rodziny zostały zabite przez kłusowników. Fot. Robert I.M. Campbell, National Geographic Image Collection

 

W samym sercu Afryki Środkowej, tak wysoko, że człowiek częściej drży tam z zimna, niż się poci, znajdują się wielkie, stare wulkany, wznoszące się prawie cztery i pół tysiąca metrów, niemal całkowicie pokryte bujnym, zielonym tropikalnym lasem deszczowym – góry Wirunga.

Dian Fossey przeszła do historii jako kobieta, która oddając własne życie ocaliła goryle górskie. Historia jej życia jest nie tylko niezwykle ciekawa, ale przede wszystkim inspirująca. W swojej książce „Gorillas in the Mistˮ pisała:

Spędziłam wiele lat, tęskniąc za wyjazdem do Afryki, ponieważ kontynent ten był tak odległy i oferował ogromną różnorodność wolno żyjących zwierząt. W końcu zdałam sobie sprawę, że sny rzadko same się spełniają. Aby uniknąć dalszego wyczekiwania, zaciągnęłam trzyletnią pożyczkę bankową i sfinansowałam siedmiotygodniowe safari w tych częściach Afryki, które najbardziej mi się podobały. Po miesiącach spędzonych na planowaniu trasy, z której większość znajdowała się daleko od normalnych tras turystycznych, zatrudniłam kierowcę safari w Nairobi i we wrześniu 1963 roku poleciałam do krainy moich marzeń.

Tak narodziła się legenda kobiety kochającej przyrodę ponad własne życie…

Dian Fossey, b.d., [za:] https://gorillafound.org
Przyszła na świat 16 stycznia 1932 roku w San Francisco w Kalifornii jako córka Kathryn i Georgeʼa E. Fosseyʼa III. Matka była modelką, zaś ojciec agentem ubezpieczeniowym. Kiedy Dian miała sześć lat jej rodzice rozwiedli się. Rok później matka wyszła ponownie za mąż za biznesmena Richarda Priceʼa. Niestety rozwód rodziców i obecność ojczyma mocno zaważyły na życiu przyszłej uczonej. Matka utrudniała ojcu Dian kontakty z córką, natomiast ojczym nigdy jej nie traktował jak własnego dziecka. Wprowadził do domu prawdziwy rygor i dyscyplinę – na przykład nie pozwalał Dian spożywać posiłków w jadalni w obecności rodziców! Dian nie mogąc znaleźć miłości w domu rodzinnym zaczęła jej szukać wśród zwierząt. Szczególnie więź emocjonalna łączyła ją z końmi, na których zaczęła jeździć w wieku sześciu lat.

Pod wpływem ojczyma zapisała się na kurs ekonomii w College of Marin. Nie czuła się tam jednak dobrze i kiedy w wieku dziewiętnastu lat spędziła wakacje w Montanie postanowiła poświęcić swoje życie badaniu zwierząt. Zapisała się na wstępny kurs weterynaryjny na University of California. Ponieważ Dian postanowiła działać w zgodzie z własnymi zainteresowaniami i pasją, a wbrew woli ojczyma, rodzice odcięli ją od źródło finansowania. Fossey od wczesnej młodości charakteryzowała się uporem i wytrwałością, co później okazało się niezwykle cenne w jej pracach nad życiem goryli górskich. Chcąc się utrzymać rozpoczęła pracę jako urzędnik, laborant, a nawet mechanik w fabryce.

Dian Fossey, b.d., [za:] https://gorillafound.org
Niestety ze względu na trudności w przyswajaniu fizyki i chemii oblała egzaminy na drugim roku studiów. Przeniosła się do San Jose State College, gdzie zaczęła studia z terapii zajęciowej, uzyskując tytuł licencjata w 1954 roku. To właśnie te studia przyczyniły się do jej sukcesu. Staż odbyła w szpitalu w Kalifornii, gdzie opiekowała się chorymi na gruźlicę. Rok później rozpoczęła pracę jako terapeuta zajęciowy w Kentucky, a następnie w szpitalu dziecięcym Kosair Crippled w Louisville. Cechy jej niezwykłej osobowości pozwoliły Dian nawiązać szczególnie bliskie kontakty z dziećmi, które uwielbiały swoją terapeutkę. W tym czasie zaprzyjaźniła się z żoną jednego z lekarzy Michaela Henryʼego, Mary White. Była często zapraszana na ich farmę, gdzie opiekowała się zwierzętami i jeździła konno. Ta przyjaźń była namiastką uczuć utraconych przez Dian w dzieciństwie.

Życie Dian Fossey uległo radykalnej zmianie w 1963 roku. Pożyczyła wówczas równowartość rocznej pensji (około 8000 dolarów amerykańskich), zlikwidowała konto oszczędnościowe i pojechała na siedmiotygodniową wycieczkę do Afryki. W Nairobi w Kenii poznała aktora Williama Holdena, który przedstawił ją przewodnikowi safari Johnowi Alexanderowi. Alexander został jej przewodnikiem na następne siedem tygodni po Kenii, Tanzanii i Demokratycznej Republice Konga.

W Wąwozie Olduvai w Tanzanii Fossey spotkała Louisa i Mary Leakeyʼów, którzy byli już wtedy uznanymi badaczami historii człowieka. To właśnie Louis Leakey uważał, że kobiety nadają się doskonale do obserwacji i badań małp człekokształtnych. Jako pierwszą zatrudnił Jane Goodall do badania szympansów, później Dian Fossey do pracy z gorylami górskimi i Birute Galdikas do obserwacji orangutanów (wszystkie trzy panie były nazywane Aniołkami Leakeyʼa). Zauroczona pracą Jane Goodall, Fossey zaproponowała swoją osobę do badania innych małp człekokształtnych. Kiedy poznała parę fotografów przyrody – Joan i Alana Rootów jej los został przesądzony. Para zgodziła się, aby Fossey i Alexander rozbili obóz za ich obozem. W ciągu kilku dni Dian Fossey po raz pierwszy w życiu spotkała dzikie goryle górskie. Była to miłość od pierwszego wejrzenia, miłość obustronna. Miłość zmieniająca losy Dian Fossey i goryli górskich. Po powrocie do Stanów Zjednoczonych Fossey opublikowała trzy artykuły w gazecie „The Courier-Journalˮ relacjonując swoją wizytę w Afryce. Dzięki artykułom oraz wcześniejszemu spotkaniu z Leakeyʼem pozwoliły Fossey przekonać uczonego w 1966 roku do tego, że jest odpowiednią osobą do badania życia goryli górskich.

Mary Leakey i Louis Leakey, 1962, Smithsonian Institution, sygn. SIA Acc. 90-105

Leakey zdobył fundusze na badania goryli górskich i zaproponował Fossey posadę w Afryce. Bez wahania zrezygnowała z pracy i przeprowadziła się do Afryki, chociaż w dzienniku zanotowała – Mimo że miałam spełnić swoje marzenie, nie było mi łatwo powiedzieć „do widzenia” rodzinie, przyjaciołom i moim psom. Ktoś może to nazwać przeznaczeniem, inny czymś niepokojącym. W grudniu 1966 roku przeszła podstawowy kurs suahili i prymatologii, zgromadziła odpowiednie zapasy, kupiła stary Land Rover i pojechała tworzyć legendę. W drodze do obozu spotkała się z Jane Goodall, od której dowiedziała się kilku niezbędnych spraw technicznych w pracy badawczej z naczelnymi.

Dość szybko uczona w swoim obszarze badań zidentyfikowała trzy odrębne grupy goryli. Naśladując zachowanie zwierząt, pokazując uległość wobec nich, wydając charakterystyczne, uspakajające je stęknięcia oraz jedząc ich przysmak – dziki seler została zaakceptowana przez kolejne grupy stając się z czasem członkiem ich stada. Poszczególne osobniki zaczęła, podobnie jak kilka lat wcześniej inny badacz goryli George Schaller, rozpoznawać po indywidualnych liniach i zmarszczkach wokół nosa. Początkowo wykonywała setki szkiców, a później zaczęła używać aparatu fotograficznego. Zaczęła nadawać im imiona: Wuj Bert, Digit, Beznosa, Ferdynand, Mzee, Zmarszczka, Salamon, Dora, Przylepa, Kozioł Ofiarny, Monarcha, Popcorn, Cień, Pani Moses, Kasjusz. Żeby być całkowicie szczerą: myślę, że one ciągle się zastanawiają, do którego gatunku należę! – zanotowała uczona. Podczas późniejszych wykładów mówiła, że sukces zawdzięcza doświadczeniu i pracy z dziećmi dotkniętymi autyzmem. W swojej doskonałej książce wspominała:

 

Nigdy nie zapomnę pierwszego spotkania z gorylami. Dźwięk wyprzedził wzrok. Zapach poprzedzał dźwięk w postaci przytłaczającego piżmowego odoru, przypominającego ludzki zapach. Powietrze zostało nagle rozerwane przez wysoką serię wrzasków, a następnie rytmiczne, ciągłe ostre uderzenia „pok-pokˮ w klatkę piersiową wielkiego, srebrnnogrzbietego samca zasłoniętego czymś, co wydawało się nieprzeniknioną ścianą roślinności. Joan i Alan Root, byli na leśnym szlaku jakieś dziesięć jardów dalej, dali mi znak, żebym się nie ruszała. Nasza trójka zamarła, dopóki echa krzyków i uderzeń w klatkę piersiową nie ucichły. Dopiero wtedy powoli pod osłoną gęstych krzewów skradaliśmy się do przodu około pięćdziesięciu stóp od grupy. Zerkając przez roślinność, mogliśmy dostrzec równie ciekawą grupę czarnych, futrzanych naczelnych wpatrujących się w nas. Ich jasne oczy wystrzeliły nerwowo spod ciężkich brwi, jakby próbując zidentyfikować nas jako znajomych przyjaciół lub potencjalnych wrogów. Natychmiast zostałam powalona przez fizyczną okazałość ogromnych kruczoczarnych ciał zmieszanych z zielenią grubej liściastej leśnej roślinności.

Centrum Badań „Kari”, 1967, [za:] http://gorillasfound.org
Niestety sytuacja polityczna w Kongo była bardzo niestabilna i jednocześnie bardzo niebezpieczna dla białej, samotnej kobiety. Dian przeniosła się do Rwandy, gdzie 24 września 1967 na obszarze Parku Narodowego Wulkanów utworzyła centrum badawcze Karisoke zajmujące się gorylami. Miejscowi dość szybko nazwali ją „Samotną kobietą mieszkającą na górze”. Praca w górach Wirunga była szczególnie trudna. Było wyjątkowo wilgotno i duszno, często padał deszcz, było mrocznie i błotniście, a ścieżki trzeba było samodzielnie wycinać maczetą. Jej upór był godny podziwu. Fossey odkryła między innymi, że samice przenosiły się między rożnymi grupami dobrowolnie, jednakże czasem były porywane. Zauważyła, że samice preferowały samców samotników, gdyż mogły wówczas zając najwyższą pozycję w tworzonym przez niego haremie. Odkryła także, że goryle żyją w stałych, poligynicznych rodzinach tworzonych przez jednego srebrnogrzebietego samca, kilka samic i ich potomstwo. Najwyższą pozycję w haremie zajmowała ta samica, która została pierwszą wybranką. Jej prace przyczyniły się do tego, że goryle przestały być postrzegane jako agresywne i rządne krwi bestie. Dostrzeżono w nich łagodność, troskliwość i emocje. Prace te już w 1974 roku pozwoliły uczonej przedstawić rozprawę opartą o wieloletnie obserwacje, dzięki którym otrzymała tytuł doktora zoologii na Uniwersytecie Cambridge. Warto podkreślić, że doktorat rozpoczęła nie mając magisterium – podobnie zresztą jak Jane Goodall. Od 1974 roku nie przerywając obserwacji terenowych, prowadziła jednocześnie wykłady gościnne na Cornell University w Nowym Yorku.

 

Dian Fossey właściwie od początku przebywała na ścieżce wojennej z kłusownikami. W pamiętniku napisała: Ten, kto dzisiaj zabija zwierzęta, jutro będzie zabijał zawadzających mu ludzi. Wprawdzie prawo zabraniało nielegalnych polowań na goryle w parku narodowym, ale rzadko było egzekwowane. Kłusownicy lub zleceniodawcy często przekupywali urzędników. Fossey trzykrotnie relacjonowała, że była świadkiem schwytania gorylich niemowląt do ogrodów zoologicznych. Zawsze w obronie młodych ginęły dorosłe osobniki. Nierzadko mordowano dziesięć dorosłych goryli. Z ich dłoni preparowano popielniczki, które były sprzedawane jako lokalne gadżety… W 1978 roku Fossey próbowała zapobiec eksportowi dwóch młodych goryli, Coco i Puckera, z Rwandy do zoo w Kolonii w Niemczech. Podczas schwytania niemowląt na polecenie zoo i konserwatora parku w Rwandzie, zabito dwadzieścia dorosłych goryli! Małe goryle zostały przekazane Fossey, aby wyleczyła zadane im rany odniesione podczas schwytania i niewoli. Ze znacznym wysiłkiem przywróciła je do dobrego stanu zdrowia. Wbrew zastrzeżeniom uczonej goryle zostały wysłane do Kolonii, gdzie żyły w niewoli przez dziewięć lat. Oba zmarły w tym samym miesiącu. Dian wraz z grupą pomocników patrolowała okoliczne lasy i osobiście niszczyła pułapki. W ciągu tylko czterech miesięcy w 1979 roku grupa Fossey zniszczyła 987 pułapek kłusowników w pobliżu obszaru badawczego! Natomiast w tym samym czasie oficjalni strażnicy parku narodowego w Rwandzie, składający się z dwudziestu czterech pracowników, nie wyeliminowali ani jednej pułapki. Dian przyczyniła się do schwytania i aresztowania kilku kłusowników, z których niektórzy odbywali długie kary więzienia.

Karisoke – stacja terenowa, którą Dian założyła w Parku Narodowym Volcanoes. Fot. Robert I.M. Campbell, National Geographic Image Collection

Uczona zdawała sobie sprawę, że może wygrać walcząc bronią kłusowników. Wiedziała, że bali się magii. Podczas pobytów w Ameryce lub Europie kupowała czerwone maski, którymi ich straszyła, petardy, tanie zabawki i tzw. magiczne sztuczki, aby trzymać ich na dystans. Plunęłam na niego, uderzyłam go, a następnie przystąpiłam do rutynowych czynności magicznych, tym razem dodając do nich trochę gazu łzawiącego – napisała. Czasami paliła ich obozy, porwała także syna jednego z kłusowników, aby dowiedzieć się jak dotrzeć do ojca. Niektórzy twierdzili, że zdziwaczała i sama sobie zgotowała okrutny los. Jane Goodall w jednym z wywiadów mówiła, że Fossey straciła dystans naukowca zbytnio angażując się w pracę. Stawała się jednym z członków rodziny obserwowanych gorylich grup.

Bob Campbell, b.d., [za:] https://alchetron.com/Bob-Campbell-(photographer)#-
W tej nierównej walce nie była sama. National Geographic Society przysłało jej do pomocy Roberta (Boba) Cambella, fotografa dzikiej przyrody. Miał on filmować pracę uczonej. Kilka dni po jego przybyciu Dian dostała telegram o samobójczej śmierci ojca. Cambell okazał się idealnym słuchaczem jej długich opowieści. Rozmawiali godzinami – tak, jakby znali się od zawsze. To dzięki zdjęciom i filmom Boba świat dowie sie o problemie ochrony goryli górskich. Przy okazji przyniosły one także międzynarodową sławę Fossey. Na jednym z filmów Boba widać Dian, obok której siedzi wielki goryl. Patrzy na nią ciekawie, bierze do dłoni długopis, który trzymała uczona. Fossey opiera głowę o jego ramię. Później go dotyka, mrucząc w charakterystyczny sposób. Wielki samiec był ulubieńcem Fossey. Nazwała go Digit.

W 1970 roku Dian zorientowała się, że jest w ciąży. W Anglii dokonała aborcji. Nie możesz być dziewczyną z okładki „National Geographic” i być w ciąży – tłumaczyła potem tę decyzję. Był to pierwszy krok prowadzący do rozpadu jej związku z Cambellem. Niestety ich historia miłosna zakończyła się w 1972 roku, kiedy fotograf wyjechał do Azji. Później wrócił do żony. Teraz Fossey jeszcze bardziej poświeciła się ukochanym zwierzętom. W dzienniku napisała: Nie zaznałam jeszcze takiej rozpaczy… Niestety miała nadejść gorsza.

W 1978 roku ulubiony goryl Fossey, Digit został zamordowany przez kłusowników. Jego ciało pozbawione głowy i dłoni przyniesiono do obozu Dian. Zapłakana, przyklęknęła i z czułością pogłaskała ciało po nodze. Potem przyjaciela pochowała na cmentarzu, który urządziła nieopodal swojej chaty. Napisała list do prezydenta Rwandy: Jestem pewna, że pamięta Pan pokazanego na filmie National Geographic goryla, który zabrał mi notes i długopis, a potem bardzo łagodnie oddał je, po czym zwinął się w kłębek koło mnie i zasnął. Ten sam goryl, nazywany Digit, 31 grudnia został zakłuty przez kłusowników. Zabili go, ucięli mu głowę i dłonie i uciekli z nimi. Proszę, aby mordercy ponieśli surową karę za swoje zbrodnie. Oddałabym życie za uratowanie Digita, ale jest już za późno. W tym samym roku postrzelono w serce innego ulubieńca Dian Wuja Berta. Bronił stada. Zginała również samica Macho, która broniła syna Kwelego. Wuj Bert zdołał obronić Kwelego przed kłusownikami. Młody został jednak ranny i zmarł w mękach na gangrenę. Dian napisała:

Fot. Robert I.M. Campbell, National Geographic Image Collection

 

Najnowsza wiadomość jest niewiarygodnie tragiczna. Dwudziestego czwartego lipca majestatyczny, srebrnogrzbiety Wuj Bert został zabity strzałem w serce. W trakcie tej samej napaści zastrzelono szesnasto- czy siedemnastoletnią samicę Macho, matkę trzyletniego Kwelego; pocisk przeszedł przez jej prawe ramię, następnie przez serce, złamał żebro i wyszedł na zewnątrz. Jej syn został zraniony w prawe ramię, prawdopodobnie tym samym pociskiem, ale żyje. […] Ślady wskazują, że Wuj Bert biegł na czele grupy, tak jak to miało miejsce w czasie zabójstwa Digita, starając się wyprowadzić ją na bezpieczne górskie stoki. Gdy strzelano do Macho, zawrócił, żeby jej pomóc, i został trafiony z małej odległości. Chociaż kłusownicy zabrali głowę Wuja Berta, zależało im przede wszystkim na Kwelim. Prawdopodobnie zdobyliby go, gdyby Wuj Bert nie zawrócił i za cenę własnego życia nie uniemożliwił mu ucieczki.

Okładka książki „Goryle we mgle”, [za:] https://www.worthpoint.com
Z czasem Fossey stanowczo sprzeciwiała się również turystyce, ponieważ goryle były bardzo podatne na choroby przenoszone przez ludzi. Nie miały na przykład odporności na wirusa grypy, który mógł je zdziesiątkować. Uważała turystykę za ingerowanie w ich naturalne dzikie zachowanie. Zaczęto głośno mówić o jej szaleństwie, że jest niezrównoważona, że ma kłopoty z alkoholem. Fossey wyjechała do Stanów Zjednoczonych z serią wykładów, aby zdobyć fundusze do walki z kłusownikami. Napisała też książkę „Gorillas in the Mistˮ, która ukazała się w 1983 roku. Książkę dedykowała pamięci Digita, Wujowi Berta, Macho i Kweli.

Kiedy wracała do Karisoke w 1983 roku była pełna obaw, czy goryle będą ją pamiętają. Effie, gryząc łodygę selera, zerknęła na mnie, odwróciła się w bok, […] odrzuciła seler i szybko ruszyła w moją stronę – zanotowała. Z gęstwiny roślin wyłoniła się kolejna małpa i położyła się na bezgranicznie szczęśliwej Dian. Zwabiona charakterystycznymi pomrukami przybiegła reszta grupy. Wszystkie ją pamiętały. Zaczęły ją trącać, przytulać. Dian Fossey wróciła do rodziny.

Nic nie osłabiło jej miłości do zwierząt. W obozie mieszkała uratowana przez nią małpka – koczkodan czarnosiwy – Kim oraz suczka Cindy. Fossey co roku organizowała przyjęcia świąteczne dla swoich współpracowników i studentów. Wydaje się, że szczerze przyjaźniła się z Jane Goodall. Z czasem zaczęły się jej problemy z płucami. Cierpiała na zaawansowaną rozedmę płuc spowodowaną intensywnym paleniem papierosów. Na jej chorobę miały wpływ także wysokie góry i wilgotny klimat. Cierpiąc na duszność podczas wspinaczki lub pieszych wędrówek na duże odległości musiała korzystać ze zbiornika tlenowego. Wytrwale walczyła z kłusownikami. Zdarzało się też, że strzelała nad głowami turystów, aby ich zniechęcić do odwiedzania parku. Postrzeliła pani turystę? – To nieprawda. Strzelałam nad ich głowami. Nie zamienią tej góry… w jakieś zoo! – odpierała zarzuty.

Grób Dian Fossey, b.d., domena publiczna

Wczesnym rankiem 27 grudnia 1985 roku Dian Fossey została znaleziona martwa w swojej sypialni w górach Wirunga. Została zamordowana równie brutalnie jak jej człekokształtni przyjaciele. Prawdopodobnie się broniła. Obok ciała leżał automatyczny pistolet i magazynek z nabojami. Rana, którą jej zadano była śmiertelna. Rozcięto jej głowę maczetą. Została pochowana 28 grudnia na cmentarzu obok tych, dla których poświęciła życie. Ostatni wpis w jej dzienniku brzmiał jak motto – Gdy uświadomisz sobie wartość całego życia, mniej będziesz zastanawiać się nad przeszłością, a bardziej skoncentrujesz się na zachowaniu przyszłości.

Dzięki jej pracy goryle górskie nadal żyją na wolności.

Sprawcy morderstwa nigdy nie odnaleziono.

 

Literatura zalecana:

  1. Dian Fossey, Gorillas in the Mist, Boston, Mass: Houghton Mifflin, 1983.
  2. Farley Mowat, Wirunga. Pasja życia Dian Fossey, Warszawa: Prószyński i S-ka, 1996.
  3. Farley Mowat, Woman in the Mists: The Story of Dian Fossey and the Mountain Gorillas of Africa, New York, NY: Warner Books, 1987.

126. rocznica odkrycia radu

 

Z okazji 126. rocznicy odkrycia radu zapraszamy do lektury fragmentu rozdziału Robaczki świętojańskie z książki Tomasza Pospiesznego pt. Maria Skłodowska-Curie. Zakochana w nauce, Wydawnictwo Sophia & Polskie Towarzystwo Chemiczne, Warszawa 2024.

 

 

***

Na kolejny sukces małżonkowie Curie nie musieli zbyt długo czekać. Po spędzonych wakacjach w Owernii na południu Francji z większym zapałem zabrali się do pracy. Ich wnuczka Hélène Langevin-Joliot uważa, że

[…] po ślubie Maria i Piotr oczywiście pracowali wspólnie. Tak urządzili swoje życie by móc dużo czasu poświęcić pracy. To badaniom naukowym podporządkowali wszystko. Ale chciałabym wspomnieć, że pomimo tak intensywnej pracy mieli czas na rozrywkę np. spędzali razem wakacje. Między odkryciem polonu i radu wyjeżdżają z rodziną Piotra do Owernii, a więc przerywają badania naukowe na całe dwa miesiące. Dziś to może się wydawać absolutnie niesamowite.[1]

 

W połowie listopada przeprowadzili serię doświadczeń, dzięki którym otrzymali bardzo promieniotwórczy produkt. Przy udziale Gustave Bémonta udało im się pozyskać próbkę zawierającą pierwiastek bar (symbol Ba, liczba atomowa 56) o promieniotwórczości dziewięćset razy większej niż uran! 26 grudnia 1898 roku wspólnie z asystentem Bémontem ogłosili, że odkryli drugi pierwiastek chemiczny – rad (symbol Ra, liczba atomowa 88)[2]. W komunikacie zatytułowanym O nowej silnie radioaktywnej substancji zawartej w blendzie smolistej[3] napisali:

 

Wyżej wyszczególnione fakty każą nam przypuszczać, że w tym nowym związku promieniotwórczym znajduje się nowy pierwiastek, który proponujemy nazwać radem. Nowy ten związek zawiera na pewno znaczną ilość baru, mimo to jednak jest on silnie promieniotwórczy. Promieniotwórczość radu musi być, zatem ogromna.[4]

Małżonkowie Curie na okładce czasopisma „Le Petit Parisien” z 10 stycznia 1904, archiwum Tomasza Pospiesznego

Maria będzie później żałowała, że rad przyćmił swą międzynarodową sławą polon. Poza tym polon bardziej strzegł swoich tajemnic. Jeden z pierwszych polskich współpracowników Marii, Mirosław Kernbaum, po latach powiedział o polonie – Dziwnym więc trafem dzieli on los narodu, ku czci którego otrzymał imię: egzystuje de facto, jako pierwiastek chemiczny, de iure jednak przez międzynarodową komisję chemików nie jest za taki uznawany.[5] Polska jeszcze długo nie będzie miała szczęścia…

Jaką rolę w odkryciu radu odegrał Bémont nie wiadomo do końca. Znakomita biografka Marii, Françoise Giroud, podaje, że uczestniczył w badaniach, ponieważ w zeszycie laboratoryjnym z maja 1898 roku istnieją notatki wykonane jego ręką.[6] Jego badania mogły jednak ograniczać się do drobnych prac laboratoryjnych. Nie mniej jednak jest współautorem komunikatu donoszącym o istnieniu radu.

Maria i Piotr Curie oraz Gustave Bemont w szopie przy ul. Lhomond 42, ok. 1898, domena publiczna

Polon i rad zostały zaobserwowane przez małżonków Curie dzięki dużej aktywności promieniotwórczej. Teraz uczeni potrzebowali dodatkowego dowodu, aby potwierdzić, że oba pierwiastki istnieją. Eugène Demarçay specjalista z zakresu spektroskopii emisyjnej wykonał widma nowo odkrytych pierwiastków. Demarçay rozgrzewał w płomieniu palnika substancje zawierające polon i rad do stanu gazowego, a następnie przeanalizował widma, które powstały w wyniku rozszczepienia światła przez nie emitowanego. Curie mieli dowód istnienia radu w postaci widma emisyjnego, na którym było widać słabą, ale wyraźną linię fioletową przy 381,48 nm odpowiadającą temu pierwiastkowi.[7] Niestety stężenie polonu w badanej próbce było zbyt słabe, żeby zaobserwować linię emisyjną. Dlaczego? Otóż trzy pierwiastki promieniotwórcze uran, tor i rad należą do pierwiastków długożyciowych, przez co uczeni prawie w ogóle nie obserwowali spadku ich promieniotwórczości. Z kolei polon należy do pierwiastków krótkożyciowych, dla których aktywność promieniotwórcza maleje wraz z upływem czasu. Ponadto jest też pierwiastkiem rzadkim. W jednej tonie blendy uranowej (w zależności od jej pochodzenia) znajduje się około 1,4 grama radu i tylko 0,1 miligrama polonu. Maria wysunęła hipotezę, że aktywność promieniotwórcza jest stała dla danego pierwiastka. Pojawiła się więc wątpliwość czy polon nie jest bizmutem, którego aktywność została wzbudzona przez rad. Dodatkowo przemawiała za tym faktem obecność w widmie emisyjnym tylko linii bizmutu. Z drugiej strony Maria wnioskowała, że ilość polonu w badanej próbce może być tak mała, że nie zauważono jego linii. Jedynym sposobem na potwierdzenie tej teorii było otrzymanie próbki o większym stężeniu polonu, przez co byłoby można dokładnie zbadać jego właściwości chemiczne. Niestety to zadanie przez długie lata było nieosiągalne. Dopiero w czerwcu 1902 roku niemiecki chemik pracujący w Berlinie, Willy Marckwald wydzielił wolny polon. Zanurzył on czysty bizmut w roztworze otrzymanym przez roztworzenie[8] bizmutu otrzymanego z odpadów po przerobie blendy uranowej w kwasie solnym. Bizmut jako aktywniejszy pierwiastek wyparł z soli polon, który osadził się na jego powierzchni[9]. W ten sposób roztwór stawał się nieaktywny, a powierzchnia bizmutu stawała się promieniotwórcza poprzez obecność cienkiej warstewki nowego ciała. Uczony sądząc, że odkrył nowy pierwiastek, który właściwościami zbliżony był do telluru, nazwał go radiotellurem. Maria Curie udowodniła, że radiotellur i polon mają te same właściwości fizyczne i chemiczne – są więc tą samą substancją. Koronnym argumentem było porównanie czasów połowicznego zaniku obu pierwiastków. Kiedy okazało się, że wynosi on w obu przypadkach 140 dni, Maria nie miała wątpliwości. W sprawozdaniu pt. O zmniejszeniu się radioaktywności polonu wraz z upływem czasu pisała: Polon Marckwalda wydaje się identyczny z naszym oraz nie ma wątpliwości […] że substancja przygotowana przez Marckwalda jest po prostu tą samą, którą odkryłam wcześniej i opisałam jako polon.[10] Maria zadbała, aby jej wyniki badań, wnioski i eksperymenty ukazały się także po niemiecku. Kiedy jest pewna swych racji potrafi być bezwzględna. W świecie mężczyzn to trudna sztuka, ale za to jak bardzo imponująca. Marckwald, uznając rację Marii, powołując się na Szekspira, napisał: Jeśli wonną różę nazwać inaczej, czyż przestanie pachnieć?* Proponuję w przyszłości zastąpić nazwę radiotellur przez polon.[11]

Widmo emisyjne było wystarczającym dowodem istnienia radu dla fizyków, nie przekonywało jednak chemików. Chemicy żądali właściwości chemicznych nowych pierwiastków, chcieli znać masę radu. Irena Joliot-Curie wspominała:

 

W tym czasie oznaczenie widma i ciężaru atomowego radu miało wielkie znaczenie dla przekonania chemików, że nowe radiopierwiastki były takimi samymi substancjami, jak inne, różniąc się jedynie posiadaniem właściwości promieniotwórczych.[12]

Maria i Piotr Curie w szopie przy ulicy Lhomond 42, ok. 1898, domena publiczna

Ażeby Maria mogła określić masę atomową radu potrzebowała dziesiątek ton smółki uranowej, a ta niestety po pierwsze zawierała bardzo małe ilości radu, a po drugie kosztowała fortunę. Z pomocą przyszła fabryka uranu z Czech, znajdująca się w Jachymowie. Wspaniałomyślnie rząd austriacki po namowach Franza Exnera – późniejszego nauczyciela fizyki eksperymentalnej Erwina Schrödingera i Mariana Smoluchowskiego – podarował małżonkom Curie najpierw sto kilogramów, a potem całą tonę ziemi, stanowiącą odpady po wydzieleniu uranu. W rozprawie doktorskiej Maria napisała:

 

To ta pozostałość zawiera substancje radioaktywne; jej czynność promieniotwórcza jest cztery i pół razy większa od aktywności uranu metalicznego. Rząd austriacki, do którego należą kopalnie blendy, uprzejmie zaoferował nam na cele naszych poszukiwań jedną tonę tych odpadków i upoważnił kopalnie do dostarczania nam większej ilości ton tego materiału.[13]

 

Odpady te zawierały drogocenny rad i polon. Wreszcie, fundacja barona Rothschilda za bardzo niską cenę odkupiła od rządu Austrii kilka ton ziemi. Maria rozpoczęła swoją przygodę z radem. Zaczęła rodzić się legenda.

Wnętrze laboratorium państwa Curie przy ul. Lhomond 42, 1898, Bibliotheque numerique du Cirad en agronomie tropicale, domena publiczna

 

Wejście do szkoły Fizyki i Chemii Przemysłowej przy ul. Lhomond 42 prowadzące na podwórze, gdzie mieściła się szopa-laboratorium małżonków Curie, ok. 1898. Musée Curie (Coll. ACJC)

W 1902 roku po serii bardzo żmudnych i ciężkich prac laboratoryjnych, udało się Marii pozyskać 1 decygram[14] chlorku radu (RaCl2) i wyznaczyć masę radu na 225±1 (dziś wiemy, że wynosi ona 226,025 u). Wszystkie prace małżonkowie Curie wykonywali w legendarnej, drewnianej szopie przy ulicy Lhomond 42 niedaleko Wyższej Szkoły Fizyki i Chemii Przemysłowej Miasta Paryża, gdzie wykładał Piotr. Nie było tam wentylacji, zimą było bardzo zimno, podczas deszczu przeciekał dach, a latem panował niewyobrażalny ukrop. Maria pisała:

 

Była to pozbawiona wszelkich sprzętów szopa z desek, o cementowej podłodze i oszklonym dachu, przez który miejscami przeciekał deszcz. Całe wyposażenie składało się ze zniszczonych drewnianych stołów, żelaznego pieca, dającego bardzo niedostateczne ciepło i z tablicy, na której Piotr chętnie pisał i rysował. Nie było tam wyciągu do robót, przy których wydzielają się szkodliwe gazy, trzeba było zatem wykonywać takie prace na podwórzu, gdy pogoda na to pozwalała. Podczas deszczu musieliśmy je prowadzić w szopie, przy otwartych drzwiach.[15]

 

________________________

[1] Maria, reż. A. Albrecht, Polska 2011.

[2] Rad leży w układzie okresowym pod barem. Oba pierwiastki należą do tej samej grupy berylowców.

[3] M. P. Curie, Mme. P. Curie, M. G. Bémont, Sur une nouvelle substance fortement radio-active, contenue dans la pechblende, CR 127, 1898, str. 1215–1217.

[4] E. Curie, Maria Curie, dz. cyt., str. 174.

[5] M. Skłodowska-Curie, Badanie ciał radioaktywnych, dz. cyt., str. <4>.

[6] F. Giroud, Maria Skłodowska-Curie, dz. cyt., str. 88.

[7] Linie w widmie emisyjnym są swoistymi odciskami palców pierwiastków chemicznych. Każdy z nich ma swoją własną, charakterystyczną dla siebie linię.

[8] Roztworzenie to zjawisko chemiczne, które polega na rozpuszczaniu ciała stałego przy jednoczesnej jego reakcji z rozpuszczalnikiem lub składnikiem roztworu. Po odparowaniu rozpuszczalnika nie powstanie substancja wyjściowa, ale produkt reakcji.

[9] Maria pisała: Można wydzielić radiopierwiastki z roztworu drogą elektrolizy lub osadzania na odpowiednio dobranym metalu, zanurzonym w roztworze. […] Tak np. w celu oddzielenia lub oczyszczenia polonu osadza się go zazwyczaj na miedzi lub srebrze. Zob. M. Skłodowska-Curie, Promieniotwórczość, reprint wydania z 1939, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2011, str. 340.

[10] S. Quinn, Życie Marii Curie, dz. cyt., str. 249–250.

[11] M. Fontani, M. Costa, M.V. Orna, The lost elements. The periodic table’s shadow side, Oxford University Press, New York, 2014, str. 472.

*W. Szekspir, Romeo i Julia, akt II, scena 3, przekład J. Iwaszkiewicz, Świat Książki, Warszawa 1999.

[12] I. Joliot-Curie, Naturalne pierwiastki, dz. cyt., str. 8.

[13] M. Skłodowska-Curie, Badanie ciał radioaktywnych, dz. cyt., str. 19.

[14] Decygram to 1/10 grama.

[15] M. Skłodowska-Curie, Autobiografia, dz. cyt., str. 117.