W 1896 roku Antoine Henri Becquerel całkowicie przez przypadek odkrył dziwne zjawisko polegające na wysyłaniu tajemniczego promieniowania przez związki uranu. Uczony przeprowadził kilka ważnych eksperymentów, które pozwoliły mu jednoznacznie stwierdzić, że pierwiastek uran oraz jego związki w stanie krystalicznym czy ciekłym (rozpuszczone bądź stopione) samorzutnie emitują promieniowanie. Promieniowanie to zaś zaczernia kliszę fotograficzną, jonizuje powietrze, przenika przez nieprzezroczyste ciała, ulega odbiciu załamaniu i polaryzacji – ma więc cechy promieniowania elektromagnetycznego (co było niezgodne z prawdą). Rok później Maria Skłodowska-Curie poszukując tematu do rozprawy doktorskiej rozpoczęła prace nad promieniowaniem Becquerela. Stwierdziła, że poza uranem i jego związkami również promienie wysyła tor, w miejsce kliszy fotograficznej zaczęła stosować komorę jonizującą, elektrometr kwadrantowy i piezokwarc, dzięki czemu stwierdziła, że natężenie promieniowania jest proporcjonalne do ilości ciała wysyłającego promieniowanie. Ponadto zauważyła, że badane promieniowanie nie ma cech światła, a niektóre minerały zawierające uran emitują silniejsze promieniowanie niż wynika to z zawartości pierwiastka radioaktywnego (Maria wprowadziła nazwę radioaktywność). Wysunęła tym samym genialną myśl – minerały te muszą zawierać nowy, nieznany nauce pierwiastek chemiczny.
W grudniu 1898 roku Maria Skłodowska-Curie wraz z mężem Piotrem Curie ogłosili komunikat, w którym donosili o odkryciu nowego pierwiastka. Zaproponowali dla niego nazwę rad – od łacińskiego słowa radius oznaczającego promień. Nie zdawali sobie wówczas sprawy jak epokowe było to odkrycie. Zapoczątkowało ono nową erę w fizyce i chemii. Z badań małżonków Curie wynikało, że preparaty promieniotwórcze świecą, promieniowanie wysyłane przez rad przechodzi przez powietrze i pewne ciała, przekształca tlen cząsteczkowy w ozon, zaś sole radu wydzielają ciepło, zabarwiają porcelanę i szkło. Ich odkrycie zrewolucjonizowało pogląd na koncepcję materii. Od tej pory atom, najmniejsza cegiełka materii, stał się strukturą złożoną. Nic dziwnego, że Paul Langevin stwierdził, że odkrycie małżonków Curie dla cywilizacji przyszłości będzie miało znaczenie porównywalne z odkryciem ognia przez człowieka. Długo nie trzeba było czekać. Właściwie od samego początku rad jaśniał własnym blaskiem sławy. Szybko okrzyknięto go lekiem na wszystko. Pomagał na wszelkie dolegliwości. Upiększał. Leczył. Odmładzał. Zapobiegał. Fascynował. Wzruszał. Pociągał. Fascynował. Bardzo szybko rad był jedną z najdroższych substancji na świecie. Cudowne antidotum na wszystko! Same zalety – żadnych wad. Ale czy na pewno?
[…] skóra stała się czerwona na przestrzeni sześciu centymetrów kwadratowych; wyglądało to jak oparzenie, lecz nie bolało prawie wcale. […] Skóra rąk przejawia ogólną tendencję do łuszczenia się; końce palców, którymi trzymaliśmy tubki lub naczynia z silnie aktywnymi produktami, stają się twarde i czasem bardzo bolesne; u jednego z nas stan zapalny końców palców trwał przez dwa tygodnie i zakończył się zupełnym złuszczeniem skóry, ale bolesność nie ustąpiła całkowicie jeszcze nawet po upływie dwóch miesięcy. Natomiast Ernest Rutherford relacjonował: W lecie [1903 roku] odwiedziłem profesora i Madame Curie w Paryżu i okazało się, że ta ostatnia otrzymała w dniu mojego przybycia stopień naukowy doktora. Wieczorem mój stary przyjaciel profesor Langevin zaprosił moją żonę, mnie, [państwa] Curie i Perrina na kolację. Po bardzo żywym wieczorze przeszliśmy spontanicznie około godziny 11 do ogrodu, gdzie profesor Curie wyjął probówkę pokrytą częściowo siarczkiem cynku i zawierającą dużą ilość radu w roztworze. W ciemnościach jasność była olśniewająca i była wspaniałym finałem niezapomnianego dnia. W tym czasie nie mogliśmy nie zauważyć, że ręce profesora Curie miały stan bardzo zapalny i bolesny z powodu ekspozycji na promienie radu. To był pierwszy i ostatni raz, kiedy zobaczyłem [Piotra] Curie. Jego przedwczesna śmierć w wypadku ulicznym w 1906 roku była wielką stratą dla nauki, a szczególnie dla szybko rozwijającej się nauki o radioaktywności.
Z kolei angielski dziennikarz Cleveland Moffett w ilustrowanym reportażu, zatytułowanym Pan Curie – odkrycie radu, w którym opisywał swoją wizytę w laboratorium Piotra Curie w Paryżu w 1904 roku donosił:
Promienie te [radu] mogą być pomocne lub szkodliwe, mogą zniszczyć życie lub je pobudzić. Potrafią nie tylko skrócić życie lub je przedłużyć, ale także zmodyfikować wygasające formy życia, czyli faktycznie stworzyć nowe gatunki. W końcu, niszcząc bakterie, mogą być one używane do leczenia chorób.
Opisał też m.in. sytuację, jaka spotkała Piotra w Lille, gdzie sprawdzał w trakcie przyjęcia za pomocą promieni radu prawdziwość diamentów pewnej damy. A także badania w Instytucie Pasteura nad wpływem promieniowania na organizmy żywe, które prowadził Polak – Marian Danysz.
Doktor Alfred Curie
Intrygującą postacią czasów oszałamiającej mody na rad był niejaki Alfred Curie. Przez lata sądzono, że jest to postać fikcyjna, której nazwisko miało gwarantować lepszą sprzedaż produktów kosmetycznych, na opakowaniach których figurował jako twórca receptury. Historycy nauki negowali prawdziwość tej postaci, ale dzisiaj już wiemy, że Alfred Curie – mimo braku jakiegokolwiek związku z Marią i Piotrem Curie istniał naprawdę! Urodził się w 1873 roku w Senoncourt i w 1911 roku ukończył studia na Wydziale Lekarskim w Paryżu pracą zatytułowaną Leczenie rozszczepienia kręgosłupa. Praktykował w stolicy Francji do śmierci w 1940 roku. W marcu 1930 roku zarejestrował patent na Tho-Radium Creme, a następnie w 1932 roku zastrzegł markę „Tho-Radia” jako producenta farmaceutyków, kosmetyków i produktów 
perfumeryjnych. Doktor Alfred Curie był tylko nazwiskiem na opakowaniach. Za marką stało przedsiębiorstwo SECOR (1937–1962), którego pomysłodawcą był farmaceuta egipskiego pochodzenia, Alexis Moussali, który w latach 1927–1934 opatentował w sumie 101 produktów zawierających pierwiastki radioaktywne i 38 produktów bez ich zawartości. Flagowy produkt – Tho-Radium Creme zawierał 0,5 gramów chlorku toru i 0,25 miligramów bromku radu na 100 gramów produktu. Słoiczek o pojemności 155 gramów kosztował 15 franków. SECOR wydał także publikację, będącą serią reklam produktów, gdzie obok kremu reklamowano puder, mydło, maść i pastę do zębów. Moussali opatentował także farmaceutyki – Laboradium, Radiothropine, Dermoradol, Ema-Rad, Scleradol i Uradiol. Popularność marki wzrosła jeszcze bardziej wraz z pojawieniem się kosmetyków do makijażu.
Natomiast w Anglii działa firma Radior Company, której produkty sprzedawały największe angielskie domy towarowe. Produkty Radior gwarantowały wysoką jakość i radioaktywność na 20 lat. W 1916 roku w ofercie znajdowały się dwa kremy do twarzy, tonik do włosów, sypki szampon i płatki pod oczy.
W Ameryce specjalne kompresy radowe produkowała Radium Chemical Company w Pittsburgu. Miały one podnosić ciśnienie krwi, zapobiegać anemii i sprzyjać tężyźnie fizycznej. W Paryżu i Londynie dostępne były radioaktywne gorsety dla Pań. W 1929 roku reklamowano ich żywotność (15 lat) i skuteczność w zapobieganiu chorobom – a wystarczyło je założyć na jedyne pół godziny dziennie.
Niemcy produkowali swój Doramad – wybielającą i wzmacniającą pastę do zębów, którą produkowali do lat dwudziestych ubiegłego stulecia.
Promieniowanie radioaktywne zwiększa obronę zębów i dziąseł. Komórki są naładowane nową energią życiową, bakterie są utrudnione w ich niszczeniu. To wyjaśnia doskonały proces profilaktyki i gojenia chorób dziąseł. Delikatnie poleruje szkliwo dentystyczne, aby stało się białe i błyszczące. Zapobiega powstawaniu kamienia nazębnego. Wspaniała piana i nowy, przyjemny, łagodny i orzeźwiający smak.
Radowe znaczy lepsze
Rad i jego sole dodawano do składu czekolady, garnków, cygar, żyletek i prezerwatyw (świeciły w ciemnościach!) i środków poprawiających sprawność seksualną.
Radium Eclipse Sprayer szybko zabija muchy, komary i karaluchy. Nie ma sobie równych jako środek do czyszczenia mebli, kafli i porcelany. Jest nieszkodliwy dla ludzi [sic!] i łatwy w użyciu.
Produkty „radowe” w Polsce
Bazujące na radzie specyfiki były licznie reklamowane w prasie i dostępne w aptekach i drogeriach.
Bardzo interesującym produktem były, dostępne także w Polsce, okłady Radiumchemia, produkowane w czeskim Jachymovie. W artykule Radioterapia i radonoterapia w polskich uzdrowiskach Izabela Spielvogel, Beata Skolik i Mariusz Migała opisują ten produkt:
(…) w Warszawie otwarto przedstawicielstwo manufaktury laboratoryjnej Radiumchemia, produkującej suche okłady radonowe ze sproszkowanej rudy uranowej z Jáchymova. Były to flanelowe woreczki wypełnione preparatem z atestem Państwowego Instytutu Radowego w Pradze, Pracowni Radiologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz zarejestrowane przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Preparaty służyły do użycia domowego i klinicznego i były dostępne w trzech wersjach cenowych (100, 175 i 260 zł) w zależności od zawartości substancji czynnej. Metodologia zabiegu polegała na przyłożeniu woreczka do chorego miejsca lub przymocowanie go bandażem zgodnie z opisem.
Kolekcję polskich reklam prasowych znajdą Państwo na blogu Pana Łukasza Karolewskiego — Promieniotwórczość wokół nas – fakty i mity — którego lekturę serdecznie polecamy!
Radowa woda
Radem „ulepszano” wodę. Jednym z urządzeń wymyślonych do tego celu był Radium Ore Revigator, opatentowany w 1912 roku i produkowany w Kalifornii. Sprzedaż tego produktu opierała się na niewiedzy klientów. Wmawiano im, że woda z kranu jest „zdenaturalizowana” – nie ma w niej tajemniczego „wigoru” czy też „żywiołu”, który jest niezbędnym (jak wodór i tlen) i bardzo wartościowym jej składnikiem. Revigator był ceramicznym zbiornikiem na wodę, którego ścianki wyłożone były materiałem o niskiej radioaktywności. Należało go na noc wypełnić wodą, którą zużywało się w ciągu następnego dnia, co miało zapobiegać chorobom, wzdęciom (!) i starości. Koszt takiego zbiornika wynosił jedyne 200 dolarów.
W Japonii do 2005 roku sprzedawano produkt Well Aqua Bar – stalowy perforowany cylinder wypełniony wkładem ceramicznym zawierającym tor, którego zadaniem jest jonizować wodę, jaka przez niego przepływa. Taka woda nabiera właściwości przeciwgrzybiczych, bakteriobójczych, a także pozbawia wodę chloru. Wystarczy zanurzyć cylinder na 10 minut w litrze wody i gotowe. Wystarczał do „ulepszenia” 1000 litrów wody.
Historia Ebena Byersa
Amerykanie w fabryce Bailey Radium Laboratories produkowali także specyfik Radithtor – podtrójnie destylowaną wodę, która zawierała izotopy radu: Ra–226 i Ra–228. Z tym specyfikiem wiąże się tragiczna historia amerykańskiego golfisty i potentata stalowego Ebena Beyersa. W 1927 roku zranił się w rękę i lekarz zalecił mu picie Radithoru, aby przyspieszyć proces gojenia się rany. Beyers, który dzięki sukcesom w sporcie był bajecznie bogaty, wypijał trzy 14 gramowe porcje (jedna kosztowała dolara) dziennie, a także dbał by jego pracownicy mieli buteleczkę zawsze pod ręką. Szacuje się, że spożył 1400 porcji do roku 1930, kiedy to zaczęły mu wypadać zęby, a następnie stracił rzuchwę.
Ostatecznie zmarł w 1932 roku z głodu, nie będąc w stanie przyjmować pokarmów. Pochowano go w ołowianej trumnie. Sprawa odbiła się głośnym echem w mediach i wstrząsneła opinią publiczną.
Rozsiewałyśmy rad dookoła jak cukier puder…
Najbardziej jednak tragiczną historią związaną z radową gorączką i brakiem powszechnej wiedzy o szkodliwości pierwiastków radioaktywnych była mroczna historia „Radowych Dziewczyn”. Bardzo szybko przemysł zachłysnął się kolejną cudowną właściwością radu – niebiesko-zielonym „światłem”, które emituje ten pierwiastek i dając przepiękną poświatę w ciemności. Farbami z zawartością radu malowano cyferblaty i wskazówki w zegarkach, zegarach używanych w samolotach czy kompasy.
W latach pierwszej wojny światowej wzrosło zapotrzebowanie na tego typu produkty i firma U.S. Radium Corporation stale zwiększała zatrudnienie w tzw. studio – gdzie cyferblaty malowały ręcznie młode kobiety. Cienkim pędzelkiem musiały operować sprawnie i szybko – obowiązywał je system akordowy – za co były doskonale opłacane, ale każdy cyferblat musiał przejść przez gęste sito kontroli jakości. Żeby usprawnić sobie pracę z niesfornym włosiem pędzelka „ostrzyły” go ustami: obliż – zanurz [w miseczce z farbą] – maluj (w innych krajach stosowano do malowania farbą radową drewniane patyczki lub szklane pałeczki i nikomu nie przyszło do głowy wykładać ich do ust). Nikt dziewcząt nie ostrzegł, że rad jest szkodliwy dla ich zdrowia, a one – jak większość im współczesnych ludzi – nie zdawały sobie sprawy, że „cudowny” rad może im zaszkodzić. Cecil Drinker, fizjolog z Harwardu, napisał w swoim (nigdy nie opublikowanym) raporcie, który powstał na zlecenie US Radium:
Próbki kurzu zebrane w pracowni z różnych miejsc oraz z krzeseł nieużywanych przez pracownice były jasne w ciemnym pokoju. Ich włosy, twarze, ręce, ramiona, szyje, sukienki, bielizna, nawet gorsety malarek były jasne. Jedna z dziewcząt pokazała świetliste plamy na nogach i udach.
We wczesnych latach dwudziestych dziewczęta pracujące w „studio” zaczęły chorować na dziwne schorzenia. Rad, który leży w grupie berylowców (należą do niej beryl, magnez, wapń stront, bar i rad) wykazuje podobne właściwości do wapnia. Potrafił więc jako pierwiastek dwuwartościowy (tak jak wapń) zastępować wapń w kościach. W zależności od tego, gdzie w szkielecie kobiet się osadzał np. w żuchwie, w kolanie czy w kręgosłupie, powodował całkowitą destrukcję kośćca. Dochodziło do rozpadania się kości – stawały się niczym rzeszoto.
Pracownice bardzo cierpiały. Według wspomnień Sidney’a Weinera jedna z nich:
Wyglądała na znacznie starszą, niż wskazywałaby na to jej metryka. Wymagała pomocy przy chodzeniu. Była wyraźnie wycieńczona, twarz miała szarą jak popiół. Ponadto nie miała na ciele ani grama tłuszczu. Nie mogła jeść, było to zwyczajnie zbyt bolesna, więc traciła na wadze tak, że wreszcie pod luźnymi sukienkami rysował się sam szkielet. Wiedziała, że chudnie, ale nawet ona była wstrząśnięta, gdy stanęła na wadze w gabinecie lekarskim. Ważyła 32 kilogramy.
Żuchwy kobiet zwyczajnie się rozpadały. Jedna z nich ciągle wyjmowała z ust fragmenty własnej szczęki. Podczas przesłuchania ta sama kobieta wyjęła z torebki pudełko na biżuterię i wyjęła z niego kawałki kości. To dwa kawałki mojej szczęki – powiedziała całkiem zwyczajnie. Odłamki mojej żuchwy. Kiedy dolegliwości zaczęły się powtarzać u kolejnych pracownic US Radium Corporation wynajęło lekarzy, którzy w sporządzanych opiniach pisali, że cierpienia „Promiennych Kobiet” są spowodowane między innymi chorobami wenerycznymi. Jedna z nich – Grace Fryer – postanowiła podjąć walkę z pracodawcą. Po długich problemach ze znalezieniem prawnika, dziewczęta złożyły pozew zbiorowy, ale sprawa ciągnęła się latami i ostatecznie zgodzono się na ugodę i odszkodowania. Ostatnia z Radowych Dziewcząt zmarła w 1938 roku.
Atomowe zabawki
Po II wojnie światowej radioaktywna gorączka przybrała nieco inną formę. Amerykanie w latach pięćdziesiątych produkowali małe laboratoria dla dzieci – „atomowe” zabawki. Najsłynniejszy był zestaw zaprojektowany przez Alfreda C. Gilberta (1884–1961) – Gilbert Atomic Energy Lab. Zestaw zawierał szereg próbek izotopów radioaktywnych (ołowiu, rutenu, cynku i ołowiu) oraz spintaryskop, elektroskop, komorę kondensacyjną i przenośny licznik Geigera-Millera. Dodatkowo walizeczka z przenośnym laboratorium nuklearnym wyposażona była w komiks, który zachęcał dzieci do zabawy w poszukiwanie złóż uranu (obiecywano nawet 10 000 $ nagrody dla znalazcy). I tu akcent polski: rysownikiem komiksu był potomek polskich emigrantów, urodzony w New Jersey, Joe Musial (1905–1977).
Niniejszy felieton to jedynie wybór najciekawszych aspektów radowego szaleństwa. Dużą kolekcję przedmiotów i produktów związanych z „modąˮ na rad posiada Oak Ridge Associated Universities.
Musée Curie w Paryżu także posiada ciekawą kolekcję przedmiotów i grafik związanych „modą” na rad i jego produkty zawierające jego sole.
Wykorzystane zdjęcia – jeśli nie podano inaczej – pochodzą z zasobów Muzeum Oak Ridge Associated Universities.
Zalecana literatura:
[1] K. Moore, The Radium Girls. Mroczna historia promiennych kobiet z Ameryki, Warszawa 2018.
[2] T. Lefebvre, C. Raynal, De l’Institut Pasteur à Radio Luxembourg. L’histoire étonnante du Tho-Radia, [w:] Rev.Hist Pharm, 2002, 50 (335), s. 461–480.
[3] R. F. Mould, Radium history mosaic, “Nowotwory. Journal of Oncology”, t. 57, supplement 4, Warszawa 2007.
[4] T. Lefebvre, C. Raynal, Le mystere Tho-Radia, [w:] La revue de practicien, 2007, 57 (8), s. 922–925.
[5] C. Moffet, M. Curie. The discaver of radium, [w:] “The Strand Magazine”, t. 27, 1904, I-VI, s. 66–73.
[6] N. Huchette, C. Maiani, The radium saga (The Musée Curie notebooks), Musée Curie, Paris 2019.
[7] J.-M.Cosset, R. Huynh, La fantastique histoire du radium, Ouest-France, Paris 2011.
[8] T. Pospieszny, Nowa Alchemia czyli historia radioaktywności, Wydawnictwo Sophia, Warszawa 2022.
