Autor: Tomasz Pospieszny

Wstęp prof. Tomasza Pospiesznego do „Pamiętników Władysława, Józefa i Marii Skłodowskich”

Tomasz PospiesznyNasze książki

 

Rodzina Marii Skłodowskiej-Curie miała silną potrzebę spisywania swoich losów oraz opisywania swojego życia. Pierwszym kronikarzem rodziny był zapewne ojciec Uczonej Władysław Skłodowski. Opisywał on przodków i wszystko to, co wiedział o pochodzeniu rodziny. Skupił się również na wydarzeniach z życia, które wydawały mu się najbardziej inspirujące. Jego wspomnienia są niezwykle cenne, gdyż można z nich czerpać informacje o całej rodzinie Skłodowskich, o jej pochodzeniu, działalności, udziałach w powstaniach narodowych oraz trudach życia w czasach zaborów.

Zdumiewające z jaką dbałością o szczegóły spisał nazwiska i daty tak wielu ludzi, których spotkał w swoim życiu. Władysław zaczął pisać pamiętnik prawdopodobnie w 1887 roku, w czasie kiedy przebywał już na emeryturze. Nie trwało to długo, bo rok później podjął pracę w Studzieńcu, gdzie pracował do 1890 roku[1]. Być może w tym tkwi powód niedokończenia wspomnień. Dlaczego zaś nie pisze o ukochanej żonie i o dzieciach możemy tylko domniemywać. Być może przedwczesna strata córki Zofii (w 1876 roku), a dwa lata później ukochanej żony, sprawiły ból tak ogromny, że przywoływanie w pamięci bliskich osób okazywało się nazbyt trudne? Nie sposób tego dziś rozstrzygnąć.

Kontynuatorem dzieła Władysława Skłodowskiego był jego syn Józef, który swoimi wspomnieniami uzupełnił pamiętnik ojca[2]. Spisywał je od czerwca 1925 roku, uzupełniając do ostatnich dni życia. Wspomnienia brata Marii Curie stanowią ważny materiał do biografiii Uczonej, z którego można wiele dowiedzieć się o jej rodzicach, rodzeństwie i dzieciństwie. Ważną częścią wspomnień jest również medyczny opis choroby Marii, jej śmierci i pogrzebu. We Wspomnieniach… znajduje się też sporo informacji związanych z warszawskim środowiskiem lekarskim oraz ówczesną sytuacją polityczną. Józef skończył spisywać wspomnienia po 1935 roku, na dwa lata przed śmiercią.

Za pióro chwyciły także jego trzy siostry. Pierwsza z nich, Bronisława Dłuska, najbliższa Marii Curie i z pewnością najważniejsza w jej życiu, napisała raptem piętnastostronicową książęczkę pod tytułem Marja Skłodowska-Curie. Życiorys i działalność naukowa gienjalnej Polki, która ukazała się nakładem „Dziennika Ludowego” w Chicago w 1921 roku. O korzeniach Skłodowskich Dłuska pisze niewiele: „Rodzina Skłodowskich pochodzi ze wsi Skłody w Ziemi Łomżyńskiej. Dziad Marji był pierwszym, który wybił się z drobno-szlacheckiego środowiska, zdobywając od 20go roku życia o własnej sile średnie i wyższe wykształcenie, oddał się pedagogji i doszedł do stanowiska dyrektora gimnazjum w Lublinie. Najstarszy syn jego, Władysław, był ojcem Marji”[3]. W czasie wydania książki w redakcji „Dziennika Ludowego” pracowała córka Bronisławy – Helena Dłuska. Prawdopodobnie książęczka miała przybliżyć Polonii amerykańskiej sylwetkę polskiej Uczonej. Autorka skupia się w niej na dzieciństwie i młodości Marii, ale także opisuje jej wielkie odkrycie i trudną pracę. Książka jest właściwie całkowicie dziś nieznana i zapomniana. Jedyny znany mi egzemplarz znajduje się w Bibliotece Narodowej w Warszawie.

Sama Maria Skłodowska-Curie również chwyciła za pióro, aby pisać o swoim mężu Piotrze Curie i własnym życiu. Pierwszy raz spisała targające nią uczucia i emocje w 1906 roku, tuż po tragicznej śmierci Piotra. Powstało świadectwo niewyobrażalnego bólu i poczucia pustki. Pierwszego zapisu, niezwykle intymnego, Uczona dokonała 30 kwietnia 1906 roku. Kolejnych 1, 7, 11, 14 maja, 10 czerwca, 6 listopada, ostatniego w kwietniu 1907 roku. Wpisy Marii są niezwykle wzruszające i poruszające. Jest to obraz jej myśli, bólu i tragedii po stracie ukochanego. Ten intymny dziennik z pewnością nigdy nie miały ujrzeć światła, ale dzięki woli rodziny Marii stało się inaczej. Niewielkie fragmenty Dziennika żałobnego znalazły się w książce Ewy Curie. W 1990 roku rodzina Curie udostępniła dziennik Bibliotece Narodowej w Paryżu. Obszerniejsze jego fragmenty można znaleźć w doskonałej książce Susan Quinn Życie Marii Curie (Prószyński i S-ka, Warszawa 1997)[4]. We Francji dziennik ukazał się nakładem wydawnictwa Odile Jacob w roku 1996. W Polsce treść dziennika została opublikowana w tłumaczeniu Sławomira Zagórskiego na łamach „Magazynu Gazety Wyborczej” w 2001 roku.

W październiku 2022 roku Wydawnictwo Sophia wydało dziennik w formie książkowej w nowym tłumaczeniu Agaty Tomaszewskiej pod tytułem Piotrze, mój Piotrze. Dziennik żałobny Marii Skłodowskiej-Curie, publikując w jednym tomie także francuski oryginał[5]. W książce znalazła się również obszerna nota biograficzna Piotra Curie oraz album w wyjątkowymi fotografiami rodziny Curie pochodzącymi z Musée Curie w Paryżu. Jest to niewątpliwie bardzo ważna na polskim rynku wydawniczym pozycja historyczna, która dopełnia biografię Marii Skłodowskiej-Curie.

W 1921 roku Maria Curie napisała książkę pod tytułem La radiologie et la guerre [Radiologia i wojna], którą wydało wydawnictwo Librairie Félix Alcan. Książka ta niestety nigdy nie ukazała się w języku polskim. Poza wieloma fachowymi opisami technicznymi znalazły się w niej też refleksje Uczonej dotyczące okrucieństwa wojny. Kilka fragmentów książki można znaleźć we wspomnieniach Ireny Joliot-Curie.

Z kolei zarówno Autobiografia Marii Skłodowskiej-Curie jak i Wspomnienia o Piotrze Curie zostały napisane w celu komercyjnym[6]. Powstały one w wyniku inicjatywy amerykańskiej dziennikarki i późniejszej przyjaciółki Madame Curie, Marie M. Meloney (Missy). Była ona inicjatorką podróży Uczonej do USA w 1921 roku, podczas której Maria wygłaszała wykłady umożliwiające jej zdobycie środków finansowych na zakup grama radu i wyposażenie paryskiego laboratorium. Maria była początkowo bardzo sceptyczna wobec pomysłu pisania. Jednak w 1923 roku nakładem wydawnictwa Macmillan Company ukazała się książka zatytułowana Pierre Curie. Na treść książki składała się krótka biografia Piotra oraz szkic autobiografii Marii. W Polsce książka ukazała się pod tytułem Piotr Curie: wyjątki ze wspomnień Marji Skłodowskiej-Curie o jej mężu nakładem Komitet Daru Narodowego dla Marji Skłodowskiej-Curie w Warszawie w 1925 roku w tłumaczeniu brata – Józefa Skłodowskiego i siostrzenicy – Hanny Szyllerowej. Co ciekawe, wnuczka Uczonej, Hélène Langevin-Joliot w wywiadzie udzielonym w 2012 roku Shelly Emling zasugerowała, że część autobiografii mogła napisać Missy. Twierdziła: „Nie byłabym w ogóle zaskoczona, gdyby się okazało, że przynajmniej część tej autobiografii napisała pani Meloney […] Naprawdę mam wrażenie, że niektóre słowa i fragmenty to jej dzieło”[7]. Może o tym świadczyć chociażby błąd dotyczący wieku Józefa i Marii w roku śmierci ich matki. Być może jednak fragmenty książki pisała o dwa lata starsza od Marii Bronisława, która popełniła nieświadomie ten błąd. W liście z Paryża 21 lutego 1921 roku Maria pisała do Bronisławy:

Poza tem potrzebuje się z Tobą skomunikować w kwestii mojej biografii, o którą się upominają w Ameryce. Potrzeba napisać dla nich przystępną biografię, opowiadająca o mojem dzieciństwie, młodości i epoce pracy naukowej. Pomoc Twoja byłaby mi do tego bardzo potrzebna. A nawet nie wiem, czy ta biografia nie mogłaby być napisana przez Ciebie, a nie przezemnie. Trzebaby ją sfabrykować razem, a potem zdecydować, czyje nazwisko na niej będzie[8].

Książka ta dla badaczy życia Uczonej jest niezwykle cenna zwłaszcza w kontekście opisów odkrycia polonu i radu.

Starsza o rok od Marii Helena Skłodowska-Szalay poświęciła siostrze niezwykłą książęczkę pod tytułem Ze wspomnień o Marii Skłodowskiej-Curie, która pierwszy raz ukazała się nakładem wydawnictwa Nasza Księgarnia w 1958 roku. Helena wspomina dzieciństwo, wspólnie spędzone wakacje w 1883 roku, pobyt Marii w Paryżu, jej małżeństwo z Piotrem Curie oraz ostatnie lato Piotra Curie, spędzone wspólnie na francuskim wybrzeżu. W 2019 roku z inicjatywy prawnuków Heleny Skłodowskiej-Szalay – Hanny Karczewskiej i Jana Staniszkisa, we współpracy z Panią Małgorzatą Ewą Rosen – kustoszem Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie, powstało nowe wydanie pod tytułem Ze wspomnień o Marii Skłodowskiej-Curie. Pamiątkowe wiersze, złapane chwile. Książkę w 2019 roku wydało warszawskie muzeum Noblistki. Publikacja została uzupełniona o wiersze i anegdoty, które Helena zapisywała przez lata, a także interesującymi fotografiami.

Warto zauważyć niezwykle ciekawy rys, charakterystyczny dla rodziny Skłodowskich – ich wrażliwość społeczną i działalność filantropijną. Siostry Skłodowskie dochód ze sprzedaży swoich wspomnień przekazały na konkretne cele naukowe lub społeczne. Bronisława, Helena i Maria wspierały wzajemnie swoje projekty, nie tylko organizacyjnie, ale również finansowo. W 1921 roku Bronisława Dłuska dochód ze sprzedaży wśród Polonii w USA wspomnień o siostrze Marii przeznaczyła – zgodnie z życzeniem samej Marii – na Pracownię Radiologiczną im. Mirosława Kernbauma (tragicznie zmarłego ucznia Marii) w Warszawie. Z kolei w 1925 roku Maria Skłodowska-Curie dochód ze sprzedaży wspomnień o Piotrze Curie przeznaczyła na komitet budowy Instytutu Radowego w Warszawie, któremu przewodniczyła jej siostra Bronisława. Gdy w 1958 roku Helena Skłodowska-Szalay wydała swoje wspomnienia o Marii, honorarium oddała na odbudowę domu sierot w Helenowie pod Warszawą, który powstał w 1922 roku z inicjatywy Bronisławy Dłuskiej. Zaiste niezwykła rodzina.

Także obie córki uczonej opisały jej życie. Młodsza z nich Ewa Curie pracowała nad biografią matki trzy lata[9]. Jak sama przyznała w 1988 roku, spieszyła się, bowiem nie chciała, by ktoś inny ją ubiegł i zrobił to niewłaściwie[10]. Pisarz francuski André Maurois wspominał, że Ewa Curie przyszła do niego po radę: „Wydawcy amerykańscy nalegają, żebym napisała życie mojej matki. Sama o tym często myślałam. Gdybym była zdolna to zrobić, kochałabym tę pracę. Posiadam bardzo dużo materiałów, jej listy, dzienniki, wspomnienia. Zdaje mi się, że wszystko co o niej powiedziano jest tak dalekie od rzeczywistości. Jeżeli nie napiszę Jej książki, pewne jest, że napiszą ją inni. Czy napiszą ją tak jakbym sobie tego życzyła? Boję się, że nie. Kusi mnię to i przeraża jednocześnie”[11].

W 1937 roku książka została wydana we Francji pod tytułem Madame Curie. Biografia uczonej od początku cieszyła się wielką popularnością – w 1937 roku przyznano Ewie amerykańską National Book Award w kategorii literatura faktu, a w 1943 roku książka została zekranizowana przez wytwórnię Metro-Goldwyn-Mayer. W roli tytułowej wystąpiła Greer Garson, która za tę rolę otrzymała nominację do Oscara. Wiele listów, notatek i dokumentów, które cytuje Ewa, uległo zniszczeniu lub zagubieniu podczas drugiej wojny światowej, dlatego książka ta stanowi kopalnię wiedzy związanej z życiem uczonej. Niektórzy historycy nauki uważają jednak, że w książce Maria została przedstawiona w świetle hagiograficznym, a kilka wątków z jej życia, jak na przykład romans Marii z Paulem Langevinem, zostały przemilczane (Ewa ograniczyła się w tej kwestii do jednego zdania i nie wymieniła uczonego z nazwiska). W Polsce książka ukazała się w 1938 roku (miała w tym roku dwa wydania) w tłumaczeniu siostrzenicy Marii, Hanny Szyllerowej (córki Heleny)[12]. Książka ta jest wzruszająca i wyjątkowa pod wieloma względami.

Natomiast Irena Joliot-Curie napisała tekst, który ukazał się w 1954 roku w czasopiśmie „Europe”. W 2020 roku został on wydany w formie książkowej przez Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie we współpracy z Musée Curie w Paryżu[13]. Miałem przyjemność być konsultantem naukowym tej książki. Pracę nad tą publikacją i dyskusje z dr Dominiką Świtkowską (obecnie Korzeniowską) wspominam bardzo miło. Książka ta z pewnością stanowi doskonałe uzupełnienie biografii autorstwa Ewy Curie. Dzięki obu książkom Czytelnik otrzymuje kompletny obraz Marii Skłodowskiej-Curie. Warto zaznaczyć, że Irena wraz z mężem Fryderykiem Joliot-Curie napisali także ciekawy artykuł poświęcony Piotrowi Curie[14].

Bardzo interesujące wspomnienia pod tytułem Aby ocalić od zapomnienia… spisała córka Józefa Skłodowskiego Maria Goetel-Szancenbachowa. Rękopis wspomnień bratanicy Marii Skłodowskiej-Curie liczy 58 stron. Wspomnienia przedstawiają jej wielką ciotkę jako niezwykle cichą i skromną osobę. Ich treść jest bardzo intymna i osobista, przywołują one Marię Skłodowską-Curie jako osobę niezwykle rodzinną. Według informacji pozyskanych od dr. Piotra Chrząstowskiego ostateczną wersję wspomnień jego babcia napisała w 1967 roku na stulecie urodzin Uczonej (Autorka zmarła w październiku 1976 roku). Ich większą część zajmują wspomnienia związane z Marią Skłodowską-Curie, co wyraźnie wskazuje, że Maria Goetel-Szancenbach była zafascynowana ciotką.

Warto także nadmienić, że pierwszy mąż Marii Goetel-Szancenbachowej, Walery Goetel, spisał u schyłku życia swoje wspomnienia, w których zawarł barwny opis wycieczki w Tatry, odbytej wraz z Marią Skłodowską-Curie, jej córkami oraz Bronisławą i Kazimierzem Dłuskimi latem 1911 roku[15]. Dwa lata później Walery poślubił Marię Skłodowską – nazywaną w rodzinie Maniusią – bratanicę Marii Skłodowskiej-Curie. Tą samą wyprawę w Tatry opisała również Irena Pawlewska-Szydłowska, córka kuzynki i bliskiej przyjaciółki Marii – Henryki[16].

Inna kuzynka Madame Curie – lekarka Maria Felauer – poświęciła Uczonej książeczkę pod tytułem Życiorys Marji Skłodowskiej-Curie i znaczenie radu w lecznictwie[17], która ukazała się nakładem Komitetu Daru Narodowego dla Marji Skłodowskiej-Curie w Warszawie w 1925 roku. Książka jest obecnie bardzo trudna do dostania.

Ten krótki rys wyraźnie wskazuje na zamiłowanie rodziny Skłodowskich do spisywania swoich dziejów.

Treść niniejszego tomu stanowią wymienione powyżej wspomnienia ojca, brata i bratanicy Marii Skłodowskiej-Curie. Czytelnik ma możliwość po raz pierwszy zapoznać się pamiętnikami osób bliskich Madame Curie. Jest to niewątpliwie wielka uczta intelektualna dla wszystkich zainteresowanych życiem rodziny Skłodowskich, ale także historią w ogóle. Wspomnienia Władysława, Józefa oraz Maniusi stanowią cenne i niezwykłe uzupełnienie wcześniej już wydanych książek pisanych przez członków rodzin Skłodowskich i Curie. Wyłania się z nich fascynujący obraz ludzi i ich czasów.

Wydawnictwo Sophia zdecydowało się wydać wspomnienia i pamiętniki Skłodowskich w jednym tomie. Pomimo iż każdy z członków tej niezwykłej rodziny opowiedział swoją historię z własnej perspektywy, stanowią one wzajemne pokoleniowe dopełnienie, które pozwala także wejrzeć w życie Marii Skłodowskiej-Curie. Jestem przekonany, że życiorys Uczonej nabiera kolorytu dzięki słowom tych, którzy Ją kochali, szanowali i podziwiali. Dodatkowym atutem książki są unikatowe rodzinne fotografie, które udostępnił dr Piotr Chrząstowski – prawnuk Józefa Skłodowskiego.

Spojrzenie na rodzinę Marii Curie oczyma jej najbliższych wprowadza wyraźny element intymności. Przecież to właśnie wspomnienia i listy są najbardziej osobistymi zapiskami, z jakimi Czytelnik może mieć do czynienia. Dzięki życzliwości i zaufaniu Pani Jadwigi Chrząstowskiej i Pana Piotra Chrząstowskiego, spadkobierców wspomnień Skłodowskich, jakim obdarzyli oni piszącego te słowa oraz Wydawnictwo Sophia, możemy poznać rodzinę Skłodowskich z zupełnie nowej strony.

Dla mnie, jako badacza życia Marii Skłodowskiej-Curie, opracowywanie tych wspomnień było niezwykłą radością i zaszczytem. Mam nadzieję, że dla Czytelników będzie równie wielką radością poznawanie życia rodziny Skłodowskich. W końcu nie wszystko jeszcze zostało o nich powiedziane.

 

prof. UAM dr hab. Tomasz Pospieszny

Wydział Chemii

Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Poznań, 5 marca 2023 roku

 

[1] Helena Skłodowska-Szalay tak o tym pisała: „Ojciec, chcąc nam pomóc, przyjął już po wysłużeniu emerytury rządowej stanowisko dyrektora Osad Rolnych w Studzieńcu pod Warszawą. Nie mógł być sam w Studzieńcu. Stanęła więc umowa pomiędzy Manią a mną, że zastąpię ją przy ojcu aż do chwili, kiedy będę mogła za nią podążyć; ona miała przygotować mi grunt. To Marię przekonało i spokojna o ojca zgodziła się na opuszczenie Warszawy”, [za:] H. Skłodowska-Szalay, Ze wspomnień o Marii Skłodowskiej-Curie. Pamiątkowe wiersze. Złapane chwile, Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa 2019, s. 25–26.

[2] Warto także nadmienić, że robił odręczne zapiski we wspomnieniach ojca.

[3] B. Dłuska, Marja Skłodowska-Curie. Życiorys i działalność naukowa gienjalnej Polki, „Dziennik Ludowy”, Chicago 1921, s. 5.

[4] W mojej opinii jest to najlepsza biografia Uczonej.

[5] T. Pospieszny, E. Wajs-Baryła (red.), Piotrze, mój Piotrze. Dziennik żałobny Marii Skłodowskiej-Curie / Pierre, mon Pierre. Journal de deuil de Marie Skłodowska-Curie, Wydawnictwo Sophia, Warszawa 2022.

[6] M. Skłodowska-Curie, Autobiografia i wspomnienia o Piotrze Curie, Dom Wydawniczo-Promocyjny GAL, Warszawa 2004 i późniejsze wydania.

Piękna albumowa wersja książki ukazała się nakładem tego samego wydawnictwa w 2011 roku.

[7] S. Emling, Maria Skłodowska-Curie i jej córki, Muza, Warszawa 2013, s. 71.

[8] T. Pospieszny, Maria Skłodowska-Curie. Zakochana w nauce, Wydawnictwo Sophia, Warszawa 2022, s. 301–302.

[9]  E. Curie, Maria Curie, Wydawnictwo Jakuba Przeworskiego, Warszawa 1938.

[10] Z moich badań wynika, że pierwsze biografie książkowe (liczące kilkadziesiąt stron) ukazały się przed 1938 rokiem, np. E. Ramstedt, Marie Curie och Radium, P.A. Norstedt & Söners Förlag (Svenska Bokförlaget), Stockholm 1932 (60 stron), czy J.S. Štěrba-Böhm, Marja Sklodowska-Curie, Česka Akad. věd a umění, Praga 1935 (41 stron).

Po przeprowadzeniu kwerendy wraz z Eweliną Wajs-Baryłą mogę stwierdzić, że pierwsza obszerniejsza książkowa biografia Marii Skłodowskiej-Curie ukazała się w Hiszpanii w 1936 roku, a więc dwa lata po śmierci Uczonej i rok przed publikacją Ewy Curie. Autorką liczącej 108 stron biografii Marii Curie pod tytułem Vida de Madame Curie jest María Luz Morales (I.G. Seix y Barral Hnos., S. A., Barcelona 1936). Więcej na temat tej biografii w felietonie pt. Zapomniana biografia Madame Curie, https://tinyurl.com/6aecahjx [dostęp: 17 grudnia 2022].

[11] A. Maurois, Mademoiselle Eve Curie, „Vogue”, vol. 91, 1938, s. 74–77.

[12] Nowe wydanie książki ukazało się w 2021 roku nakładem wydawnictwa W.A.B. Zostało ono uzupełnione o listy, które przekazało Muzeum Curie w Paryżu.

[13] I. Joliot-Curie, Maria Curie, moja matka, Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie, Warszawa 2020.

[14] I. Joliot-Curie, F. Joliot-Curie, Piotr Curie i dzisiejsze drogi rozwoju nauki, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, rok XII, nr 3, 1968, s. 609–617.

[15] W. Goetel, Pod znakiem optymizmu, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1976, s. 46–49.

[16] I. Pawlewska, Z Marią Skłodowską-Curie w Tatrach, „Turysta”, 11, 1954, s. 5.

[17] M. Felauer, Życiorys Marji Skłodowskiej-Curie i znaczenie radu w lecznictwie, Komitet Daru Narodowego dla Marji Skłodowskiej-Curie, Warszawa 1926.

48. rocznica śmierci profesor Alicji Dorabialskiej

Tomasz PospiesznyAlicja Dorabialska

 

 

Nie zwalczymy prawa natury. Możemy sobie jedynie — jako przestrogę — przypomnieć piękne słowa wypowiedziane ongiś przez Aleksandra Świętochowskiego: „Niech rzesze ludzkie będą uczone przez tych, którzy je kochają, a nie gnane przez tych, którzy nimi rządzić pragną”.

Alicja Dorabialska

W szary wieczór październikowy 1897 roku w Sosnowcu, w domu przy ulicy zwanej Czystą, prawdopodobnie dlatego, że była przeraźliwie brudna – narodziła się dziewczynka. Była okrutnie mała i bardzo wrzeszczała. To JA! Stworzonko nie było entuzjastycznie przez świat witane. Matka chciała mieć syna. Dopiero ojciec musiał jej wytłumaczyć, że „przecież i z córki można mieć jakąś pociechęˮ.

Tak opisała swoje narodziny jedna z najważniejszych postaci polskiej fizyki i chemii – Alicja Dorabialska. Pomimo – jak sama wspominała – wątłego zdrowia po urodzeniu okazała się bardzo silna i ciekawa świata. Dziewczynka była naprawdę wyjątkowa. Jej starsza o dwa lata siostra Lilka była dla małej Alicji wyrocznią. Nauczyła ją chodzić, mówić, czytać w wieku czterech lat i co ważniejsze śpiewać. Podobno jako jedenastomiesięczne dziecko śpiewała w wózku krakowiaka. W 1908 roku rodzina powiększyła się o brata panien Dorabialskich Stefana.

Ojciec Alicji Tomasz Dorabialski był urzędnikiem pocztowym. Jej matka Helena z Kamińskich– córka powstańca – bardzo dbała aby cały dom był pełen tradycji powstańczych. Alicja najpierw uczyła się w domu, a później w latach 1908–1913 uczęszczała do Szkoły Handlowej Żeńskiej. W 1913 roku wspólnie z matką wyjechała do Warszawy. Było to podyktowane faktem, że matura zdawana w stolicy znacznie ułatwi jej wstęp na studia. Przyjazd do Warszawy łączył się z wielką radością, gdyż Alicja mogła przebywać w towarzystwie Lilki, która już uczyła się w klasie fortepianu. W stolicy poza intensywną nauką Alicja poświęciła się działalności społecznej czego wyraźmy obrazem było współtworzenie przez nią tajnego skautingu. Po roku nauki i ukończeniu klasy VII w Siedmioklasowej Szkole Handlowej pani Teodory Raczkowskiej w Warszawie przyszła uczona uzyskała świadectwo dojrzałości. Ponieważ od początku nauki zdradzała intensywne zainteresowanie naukami ścisłymi, a w szczególności chemią, rozpoczęła studia w Towarzystwie Kursów Naukowych w Warszawie. Współpracowało ono z Towarzystwem Naukowym Warszawskim, przy którym istniała pracownia radiologiczna kierowała z Paryża przez Marię Skłodowską-Curie. Niestety wybuch pierwszej wojny światowej pokrzyżował plany Dorabialskiej. W 1915 roku cała rodzina przeprowadziła się do Moskwy, gdzie do 1918 roku Alicja kontynuowała studia na wydziale fizyko-chemicznym Wyższego Kursu Żeńskiego.

Alicja Dorabialska, b.d., [za:] http://zchf.ch.pw.edu.pl/files/historia_zchf.pdf, s. 15.
W wieku osiemnastu lat poznała w domu przyjaciółki profesora Wojciecha Świętosławskiego, z którym natychmiast podjęła polemikę, bowiem uważał on, że kobiety nie są zdolne do pracy naukowej. Alicja miała mu wówczas powiedzieć – Jeszcze w życiu pana znajdzie się kobieta, która dowiedzie, że kobiety mogą pracować naukowo! Nie mogła wiedzieć, że tą kobietą będzie ona. W maju 1918 roku Dorabialska wróciła do Warszawy, gdzie została asystentką profesora Świętosławskiego, który objął Katedrę Chemii Fizycznej na politechnice. Ich współpraca trwała szesnaście lat. Poza pracą naukową i dydaktyczną Dorabialska intensywnie działała społecznie m. in. w Lidze Akademickiej Obrony Państwa, Klubie Gazeciarzy, Straży Kresowej. Doskonaliła także swój warsztat wokalny uczęszczając na prywatne lekcje śpiewu. W 1922 roku Dorabialska uzyskała na Uniwersytecie Warszawskim tytuł doktora filozofii za pracę Badania termochemiczne nad stereoizomerią ketoksymów, którą wykonywała pod kierunkiem profesora Wiktora Lampego.W 1925 roku ziściło się jedno z największych marzeń Dorabialskiej. Z okazji położenia kamienia węgielnego pod budowę Instytutu Radowego do Warszawy przyjechała Maria Skłodowska-Curie. Obie panie spotkały się na bankiecie wydanym na cześć noblistki przez Polskie Towarzystwo Chemiczne. Wielka uczona zaprosiła wówczas do Paryża Dorabialską. Zmieniło to jej życie. W Paryżu została bliską współpracowniczką Madame Curie. Czasem odprowadzała ją do domu, przemywała także palce poparzone radem. Później była jedną z najważniejszych uczennic Marii działającą w Polsce. Zawsze podkreślała niezależność swojej mistrzyni mówiąc przecież to Maria, a nie Becquerel wpadła na pomysł aby zbadać promieniowanie ze starych preparatów uranowych z muzeum mineralogicznego. To ona stwierdziła, że niektóre preparaty wykazują silniejsze promieniowanie niż czysty uran. To ona samodzielnie wysunęła koncepcję, że muszą tam być inne promieniotwórcze pierwiastki. To ona w oparciu o doświadczenia zdobyte podczas zajęć w Towarzystwie Kursów Naukowych przeprowadziła własnoręcznie rozdział blendy smolistej na frakcje zawierające polon i rad. Marii i Piotrowi Curie Dorabialska poświeciła niewielką, ale bardzo urokliwą książeczkę. Kiedy spędziła rok 1931/1932 na Uniwersytecie Karola w Pradze koledzy nazywali ją pieszczotliwie „żaczkiem pani Curie”.W 1928 roku Dorabialska habilitowała się na Politechnice Warszawskiej w dziedzinie chemii fizycznej, a w 1934 roku uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego oraz nominację na kierownika Katedry Chemii Fizycznej Politechniki Lwowskiej. Została tym samym pierwszą kobietą profesorem Politechniki Lwowskiej. Wielu mężczyzn profesorów uważało, że kobiety na tym stanowisku doprowadzi do obniżenia poziomu i powagi uczelni. Po latach uczona wspominała:Na jakimś przyjęciu w Belwederze ówczesny minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Wacław Jędrzejewicz zwrócił się do marszałka:– Panie Marszałku? Mamy kłopot. Kandydatką na katedrę Chemii Fizycznej na Politechnice Lwowskiej jest kobieta, Alicja Dorabialska.– No to co? – huknął marszałek. – Niech się baba pokaże!– Tak, ale jest jeszcze drugi szkopuł. Ona podpisała protest brzeski.– No to co? Ma baba charakter!– Więc pan Marszałek nie ma nic przeciwko temu, aby pan prezydent podpisał nominację?– Oczywiście!
Delegacja Politechniki Lwowskiej przed uroczystością wręczenia Orderu Odrodzenia Polski Politechnice Lwowskiej i profesorowi Kazimierzowi Bartlowi na Zamku Królewskim w Warszawie; pierwsza z lewej profesor Alicja Dorabialska, 13 lutego 1937, NAC, sygn. 1-N-3209-1

Wybuch drugiej wojny światowej zastała uczoną wraz z rodziną w domku letniskowym w Wołominie pod Warszawą. Alicja zdecydowała się powrócić do Lwowa. Jej pociąg został trafiony pociskami. Uczona była w jednym z dalszych wagonów i nic jej się nie stało. W maju 1940 roku ogłoszono repatriację obywateli polskich z miasta, Dorabialska z niej skorzystała, co uratowało jej życie, bowiem, gdy Niemcy weszli w maju 1941 roku do Lwowa rozstrzelali wszystkich profesorów pod zarzutem współpracy z bolszewikami. Czas wojny uczona wraz z matką i Lilką spędziła w Warszawie. Była niezwykłą kobietą – w tajemnicy przed najbliższymi ukrywała w mieszkaniu Żydówkę, a także nauczała w tajnych kompletach. Przed wybuchem Powstania Warszawskiego spadła na uczoną wielka tragedia – w lipcu 1944 roku zmarła jej ukochana siostra. W powstaniu Dorabialska nie walczyła, ale opatrywała rannych, zdobywała leki i żywność.

Po wojnie Dorabialska otrzymała od rektora nowo powstałej Politechniki Łódzkiej profesora Bohdana Stefanowskiego propozycję objęcia katedry chemii. Wspólnie z profesorem Osmanem Achmatowiczem zajęła się organizacją Wydziału Chemicznego. Została powołana na dziekanem Wydziału Chemii. Była świetnym pedagogiem. Studenci nazywali ją „mamą”. Była odważna i niezależna. Kiedy ministerstwo wysłało do profesorów ankietę, w której zapytywało w jakim stopniu w swoich wykładach uwzględniają idee marksizmu-leninizmu, Alicja Dorabialska odpisała – Uprzejmie zawiadamiam, że nie znany jest jakikolwiek wkład tych panów do chemii fizycznej.

Profesor Alicja Dorabialska ze studentami, 1966, [za:] „Eliksir”, nr 2, 2015, s. 7.
We wrześniu 1968 roku uczona przeszła na emeryturę. Jednak nadal żywo interesowała się życiem wydziału. Do jej dziedzictwa należy zaliczyć kierowaną prze nią Katedrę Chemii Fizycznej, gdzie utworzono ośrodki mikrokalorymetrii i radiochemii. Pozostała zawsze wierna ślubowaniu, które złożyła na Politechnice Lwowskiej – Nie dla marnego zysku ani pustej sławy. W 1972 roku napisała autobiografię pt. Jeszcze jedno życie. Całe honorarium, które otrzymała za książkę przeznaczyła na ufundowanie tablicy na warszawskich Powązkach poświęconej pamięci chemików, którzy zginęli na Wschodzie.
Uczona cieszyła się uznaniem i szacunkiem. Została odznaczona Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Otrzymała także nagrodę pisma naukowego „Problemy” za szczególną popularyzację wiedzy chemicznej.
Zmarła 7 sierpnia 1975 roku w wieku siedemdziesięciu ośmiu lat. Została pochowana obok siostry i rodziców na warszawskich Powązkach. Na jej pomniku wyryto napis: Ja nie umarłam – ja żyję z wami.

Zalecana Literatura:

  1. A. Dorabialska, Jeszcze jedno życie, Fundacja Badań Radiacyjnych, Łódź, 1998.
  2. H. Bem, Profesor Alicja Dorabialska (1897–1978), Chemik, nr 12, tom 69, 2015, ss 873–874.
  3. J. Puchalska, Polki, które zadziwiły świat, Wydawnictwo Muza, Warszawa 2016, ss 176–207.
  4. S. Weinsberg-Tekel, Alicja Dorabialska: Polish Chemist, [w]: A Devotion to Their Science: Pioneer Women of Radioactivity, red.: M. F. Rayner-Cnaham, G. W. Rayner-Canham, McGill-Queen’s University Press, Québec, 1997, ss 92-96.

 

Setna rocznica urodzin Stephanie Kwolek

Tomasz Pospieszny#inspirujemy

 

Stephanie Louise Kwolek była amerykańską chemiczką polskiego pochodzenia, która kierując zespołem naukowców doprowadziła do wynalezienia kevlaru – niezwykle wytrzymałego i ważnego w przemyśle polimeru.

Rodzicami przyszłej uczonej byli John Kwolek i Nellie (Eleonora z domu Zajdel) Kwolek, którzy wyemigrowali z Polski będąc młodymi ludźmi.

Zdjęcie ślubne Eleonory i Jana Kwołków. Fotografia pochodzi z archiwum rodzinnego Jolanty Gibały

 

Zdjęcie ślubne Eleonory i Jana Kwolków w otoczeniu najbliższych. Fotografia pochodzi z archiwum rodzinnego Jolanty Gibały

 

W tym miejsc warto zwrócić uwagę na pewien często powtarzany błąd. W wielu artykułach poświęconych uczonej można znaleźć informację, że nazwisko jej ojca w spolszczonej formie brzmiało Chwołek czy Chwałek. Należy podkreślić, że jest to nieprawda. Według otrzymanej przeze mnie informacji od pani Jolanty Gibały, której dziadek Stanisław Kwolek był bratem Jana Kwolka – ojca Stefanii i jej brata Stanisława – w rodzinie nigdy nie pojawił się zapis nazwiska Chwałek. Pani Gibała wyjaśniła, że ich rodzina (łącznie z ojcem Stephanie) pochodzi z małej miejscowości Kombornia na Podkarpaciu. W przesłanej autorowi korespondencji pani Gibała napisała:

W parafialnych księgach doszukaliśmy się naszego przodka ur. w 1769 roku – Szymon Kwolek, który 22.11.1791 roku poślubił Reginę (z d. Inglot). Nigdzie nie doszukaliśmy się zapisu Chwałek. W Komborni, naszej rodzinnej miejscowości, trudno doszukać się takiego nazwiska.

Mam nadzieję, że informacje umieszczone w felietonie pozwolą przyszłym badaczom życia uczonej uniknąć błędów.

Nellie Kwolek, ok. 1920, Audiovisual Collections and Digital Initiatives Department, Hagley Museum and Library, Wilmington, DE 19807

Stephanie urodziła się 31 lipca 1923 roku na przedmieściach Pittsburgha w New Kensington w Pensylwanii. Jej ojciec będący z zamiłowania przyrodnikiem uczył córkę poznawania świata. Z kolei matka pracująca jako krawcowa rozbudziła w córce zainteresowanie projektowaniem ubiorów. Niezwykłe dzieciństwo skończyło się, gdy Stephanie skończyła dziesięć lat, bowiem wtedy zmarł jej ojciec.

Stephanie Kwolek w wieku 3 lat, Audiovisual Collections and Digital Initiatives Department, Hagley Museum and Library, Wilmington, DE 19807

W 1946 ukończyła chemię na Margaret Morrison Carnegie College w Carnegie Mellon University w Pittsburghu. Jej marzeniem były studia medyczne. Niestety sytuacja materialna nie pozwoliła Stephanie na wymarzone studia. Postanowiła więc dorobić jako chemik w firmie DuPont (istnieje od 1802 roku, dziś jeden z największych koncernów chemicznych na świecie). Do jej obowiązków należało badanie związków chemicznych wykorzystywanych w produkcji różnego rodzaju włókien tworzących nowe tkaniny. Od początku lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku Kwolek pracowała nad otrzymaniem lekkiego, ale bardzo wytrzymałego materiału. Uczona prowadziła wówczas badania nad poli(p-fenylenotereftalamidem) i polibenzamidem. W wyniku eksperymentów w 1964 roku Kwolek otrzymała nowe włókna, które charakteryzowały się między innymi: dużą sztywnością i lekkością, odpornością na działanie związków chemicznych (za wyjątkiem mocnych kwasów i zasad), temperaturą użytkowania 160–210o C, a także dużą wytrzymałością właściwą – aż pięciokrotnie większą niż stal, dziesięciokrotnie niż aluminium i trzykrotnie niż włókna szklane. Ponadto nie przewodziły prądu, nie topiły się i nie były palne. Po latach uczona przyznała – Nigdy w życiu nie spodziewałabym się, że ten mały ciekły kryształ może się przekształcić w coś takiego. Dziś kevlar otrzymuje się w wyniku reakcji polikondensacji chlorków kwasów dikarboksylowych z aminami aromatycznymi np. z dichlorku kwasu tereftalowego i p-fenylodiaminy. Kevlar jest wykorzystywany w produkcji hełmów i kasków, kamizelek kuloodpornych, ognioodpornych rękawic, kombinezonów astronautycznych, kajaków czy telefonów komórkowych.

 

Stephanie Kwolek i Paul Morgan w trakcie demonstracji liny nylonowej, maj 1960, Audiovisual Collections and Digital Initiatives Department, Hagley Museum and Library, Wilmington, DE 19807

 

Stephanie Kwolek za wynalezienie kevlaru, a także lycry i spandexu otrzymała National Inventors Hall of Fame (1995), National Medal of Technology (1996), Perkin Medal (1997) czy Lemelson-MIT Prize (1999). Otrzymała także doktoraty honorowe Worcester Polytechnic Institute (1981), Clarkson University (1997) I Carnegie Mellon University (2001). Była autorką 28 patentów.

Paul Morgan, Herbert Blades i Stephanie Kwolek w laboratorium DuPont, styczeń 1977, Audiovisual Collections and Digital Initiatives Department, Hagley Museum and Library, Wilmington, DE 19807

W 1986 roku przeszła na emeryturę, ale nadal pozostała konsultantką naukową DuPont, National Research Council i National Academy of Sciences. Uczyła także licealistów chemii, działała na rzecz większego udziału kobiet w nauce. Jej pasją było ogrodnictwo i szycie. Uczona całe swoje życie zawodowe poświęciła pracy nad włóknami sztucznymi. Nigdy nie wyszła za mąż, w 1969 roku zmarła jej matka. Kwolek straciła wówczas jedyną najbliższą sobie osobę.

Stephanie Kwolek zmarła 18 czerwca 2014 roku w wieku dziewięćdziesięciu lat w szpitalu Wilmington, w stanie Delaware.

 

Autor składa serdeczne podziękowanie Pani Jolancie Gibale za informacje dotyczące nazwiska rodowego uczonej oraz udostępnione fotografie z archiwum rodzinnego.

89. rocznica śmierci Marii Skłodowskiej-Curie

Tomasz PospiesznyMaria Skłodowska-Curie

Rok 1934 był ostatnim w życiu Marii Skłodowskiej-Curie. Kilka lat wcześniej – być może kierowana dziwnym przeczuciem nadchodzącego kresu – uczona napisała:

Kiedy mi mówią o »moich wspaniałych pracach«, wydaje mi się, jakbym już umarła, jak gdybym siebie samą widziała na marach i wydaje mi się, iż usługi, które im mogę jeszcze oddać, nic ich nie obchodzą. Że byłoby im znaczne wygodniej mnie chwalić, gdybym nie żyła.

 

Maria Skłodowska-Curie. Był to ulubiony portret Maniusi Skłodowskiej, córki Józefa Skłodowskiego, brata Marii. Dzięki uprzejmości dr. inż. Piotra Chrząstowskiego.

Jednak jak zawsze starała się żyć intensywnie. Intensywnie na ile mogła. Wstawała przed ósmą rano, zjadała w śniadanie, zakładała kapelusz, płaszcz, brała swoją starą teczkę wychodziła przed kamienicę i czekała na samochód. Nadal pracowała eksperymentalnie, chociaż z coraz większą trudnością, prowadziła wykłady z fizyki i kierowała katedrą fizyki na Sorbonie. Przygotowywała materiały do książki i publikacji. Stan zdrowia zaczynał jednak się pogarszać. Doskwierało jej permanentne zmęczenie, reumatyzm nękający ramię, bezustanne szumy w uszach, kłopoty ze wzrokiem. Już w 1920 roku w liście do siostry Bronisławy Dłuskiej pisała:

Osobiste moje kłopoty przedstawiają się tak przede wszystkim, że źle jest z moimi oczami. Oczy są bardzo osłabione i radziłam się co do nich lekarza, prawdopodobnie nie wiele można im dopomóc. Co do uszu, to dokucza mi szum prawie nieustanny, a przynajmniej bardzo częsty – nieraz bardzo silny. Bardzo mnie niepokoją te objawy, bo mi to może prace utrudnić, a może i uniemożliwić. Może być, że jest jaki związek z radem, ale niepodobna mieć o tym opinię. Tylko proszę Cię, nie mów o tym nikomu.

Prawdopodobnie przez kłopoty ze wzrokiem poślizgnęła się i upadła w laboratorium w wyniku czego złamała nadgarstek. W grudniu 1933 roku zaczęła narzekać na bóle brzucha. Szczegółowe badania wykazały, że ma duży kamień w woreczku żółciowym. Maria nie zgodziła się jednak na operację lecz zastosowała drakońską dietę. Wkrótce jednak poczuła się na tyle dobrze, że pojechała do Ireny i Fryderyka Joliot-Curie przebywających w Sabaudii. Po latach Irena wspominała:

W 1934 r. kilka miesięcy przed śmiercią matka pojechała z nami na sporty zimowe do Notre Dame de Bellecombe. Mój mąż, nasza siedmioletnia wówczas córeczka i ja jeździliśmy na nartach. Matka ślizgała się ze mną i z moją córeczką i chodziła na rakietach śnieżnych. Pamiętam, że pewnego wieczoru z niepokojem oczekiwałam jej powrotu. Wróciła już po zmroku z dalekiego spaceru do miejsca, z którego widać było Mont Blanc w zachodzącym słońcu.

Maria Skłodowska-Curie w towarzystwie Ireny, Fryderyka, Piotra Augera Georges’a Gricouroff’a i jego siostry, Notre-Dame de Bellecombe, 1934, [za:] „Korespondencja Marii Skłodowskiej-Curie z córką Ireną. 1905–1934 wybór”, PIW, Warszawa 1978.
19 lutego 1934 roku w liście do Ewy Maria pisała, że miała piękną pogodę w Notre-Dame de Bellecombe, ale nie mogła jeździć na nartach z powodu nieustannie bolącego nadgarstka. Na Wielkanoc przyjechała do Paryża Bronisława. Siostry razem spędziły wspólne pięć tygodni. Pojechały do Montpellier, aby odwiedzić Jakuba Curie. Kiedy się żegnały na dworcu nie sądziły, że widzą się po raz ostatni. 26 marca 1934 roku w liście do Ireny, Maria pisała o swojej ostatniej woli:

Sporządziłam tymczasowe oświadczenie na piśmie, mające ważność testamentu, co do grama radu, zapakowałam to razem z dokumentami z Ameryki i czerwonym atramentem napisałam na wierzchu pakiecika, co zawiera. Wszystko razem znajduje się w szafce w pokoju bawialnym, pod szufladkami zamykanymi na klucz, tam gdzie jest teczka z ważnymi listami, którą wręczył mi Fred.

Cztery dni później, Irena odpisała matce w nieco żartobliwym tonie:

Mimo dokumentu sporządzonego w odniesieniu do radu mam nadzieję, że nie będziesz się czuła zwolniona z obowiązku zachowania ostrożności i jeździła samochodem po drogach wijących się zbyt dużymi zygzakami, pod pretekstem, że przejeżdżasz przez Masyw Centralny, Pireneje lub Alpy Nadmorskie.

Rękopis „Testamentu Radowego” Marii Skłodowskiej-Curie, [za:] „Marie Curie. Une femme dans son siecle”, Paris 2017, s. 228
Maria nie zwalniała tempa pracy. Miała plany zawodowe i osobiste. 8 maja napisała do Broni, że odczuwa potrzebę posiadania domu z ogrodem i gorąco pragnę, aby ten projekt doszedł do skutku. Kosztorys udało się obniżyć, odpowiednio do moich środków materialnych, wkrótce więc będzie można kłaść fundamenty. Nie doczekała jednak budowy nowego domu.

W maju 1934 roku Maria była ostatni raz w laboratorium. Mam gorączkę, wrócę do domu – powiedziała. Przechodząc przez ogród, który sama zaprojektowała i o który od lat dbała zobaczyła chorą różę. Jerzy ten krzak jest wyraźnie chory, trzeba się nim teraz zająć! […] Jerzy, proszę zaopiekować się tą różą… – poprosiła ogrodnika.

Niestety sama Maria również była już poważnie chora. Temperatura ciała była podwyższona i wciąż się utrzymywała. Miała nieustanne dreszcze. Lekarze zdiagnozowali grypę, później bronchit. Zaproponowali, aby wyjechała do sanatorium. Wraz z Ewą Maria odbyła długą, ostatnią podróż do Sancellemoz. Podczas podróży snuła plany związane z Instytutem Radowym w Paryżu i w Warszawie. Mówiła, że ostatnie odkrycie Ireny i Freda zapewne przyniesie im Nagrodę Nobla. W Sancellemoz została jeszcze raz gruntownie przebadana. Zalecono nowe terapie, zaaplikowano leki. Z nikłym uśmiechem mówiła – Może być, że się trudzimy całkiem niepotrzebnie… W końcu lekarze znaleźli prawdziwą przyczynę osłabienia Madame Curie – anemia złośliwa o przebiegu piorunującym. Ewa nigdy nie okazała słabości przy matce i nie dała poznać po sobie, że wie iż to koniec. Płakała na korytarzu. W listach do rodziny w Polsce regularnie opisywała stan zdrowia matki. 6 czerwca informowała Józefa Skłodowskiego, że jest źle, że matka cierpi na jakąś chorobę z gorączką, dreszczami i bólem głowy. Brat chciał przyjechać do siostry w kolejnym tygodniu i rozpoczął starania o paszport i bilety. Jednakże w liście z 11 czerwca Ewa prosiła, aby jednak nie przyjeżdżał. Obawiała się, że obecność rodzeństwa uzmysłowi Marii, że odchodzi. Dziesięć dni później, 21 czerwca, prosiła Józefa i Bronkę, żeby przyjechali do Marii. Dłuska wyjechała 3 lipca, Skłodowski chciał wyjechać między 10 a 15 lipca. W ostatniej niemal chwili 2 lipca do sanatorium przyjechała Irena i Fred. Zawsze opanowana i spokojna starsza córka uczonej nie miała siły by patrzeć jak odchodzi jej ukochana matka.

Ewa wspominała, że Maria Skłodowska-Curie sama sprawdzała termometr i nie było możliwości, aby ją oszukać. 3 lipca 1934 roku temperatura nagle spadła. To nie lekarstwa mi pomogły, ale te góry – ta przestrzeń – powietrze – powiedziała do Ewy. Czasami szeptała: Paragrafy… tytuły rozdziałów… Wszystkie jednakowymi czcionkami… Myślałam nad tą książką. Kilka godzin przed śmiercią próbowała resztkami sił zamieszać herbatę i patrząc na łyżeczkę i pytała – Czy to jest z radu, czy z mezotoru? Później zdoła jeszcze zaprotestować przed zrobieniem zastrzyku – Nie chcę. Chcę, żeby zostawiono mnie w spokoju. Szeptem powiedziała kilka niezrozumiałych słów. W końcu o świcie, kiedy słońce wzeszło i rozświetliło pokój, znalazło cichutką postać na łóżku i rzuciło jasne błyski na jej głowę i twarz. Po raz ostatni słońce oświetliło twarz Wielkiej Uczonej. Maria Skłodowska-Curie odeszła o godzinie czwartej rano 4 lipca 1934 roku.

Ewa napisała:

Biało ubrana, z białymi włosami, z twarzą zastygłą w wyrazie powagi i męstwa, jak twarz bojownika z odkrytym wyniosłym czołem – jest w tej chwili najwyższym symbolem piękna i szlachetności.

Jej szorstkie, stwardniałe ręce, głęboko poparzone przez rad, straciły wreszcie zwykły tick nerwowy. Leżą, sztywno wyciągnięte na prześcieradle, w straszliwym bezruchu. Ręce, które tak pracowały.

Nazajutrz, 5 lipca świat dowiedział się o śmierci Madame Curie. Oficjalny komunikat głosił: Maria Curie zmarła w Sancellemoz dnia 4 lipca r. 1934, na skutek anemii złośliwej aplastycznej o przebiegu gwałtownym, gorączkowym. Szpik kostny nie zareagował prawdopodobnie dlatego, że zaszły w nim zmiany, spowodowane długoletnim wpływem promieni.

Hołd Jej pamięci składali naukowcy, pisarze, politycy, studenci.

Zjazd fizyków w Rzymie, od lewej: Robert Millikan, Maria Skłodowska-Curie, Arthur Compton, Guglielmo Marconi, Jean Perrin i Niels Bohr, 1931, [za:] https://www.insidescience.org/file/mariecurieotherscientistsjpg
Niels Bohr w liście do Ireny napisał:

Musi dla Pani być wielkim ukojeniem myśl o radości, jaką sprawiły Pani Curie wspaniałe odkrycia, których dokonaliście Państwo w ostatnich latach. Były one ukoronowaniem wielkiego dzieła jej życia.

Maria Skłodowska-Curie i Albert Einstein nad Jeziorem Genewskim, lipiec 1924, Domena publiczna

Albert Einstein powiedział:

Miałem to szczęście, że przez dwadzieścia lat łączyły mnie z panią Curie więzy wzniosłej i niczym niezmąconej przyjaźni. Podziwiałem coraz bardziej jej wielkość jako człowieka. Jej siła, czystość charakteru, surowość wymagań wobec siebie samej, obiektywizm, nieskazitelne poglądy, wszystkie te cechy były tak wysokiego gatunku, że rzadko spotyka się je razem, połączone u jednej osoby. Stale uważała, że jest w służbie społeczeństwa, a jej wyjątkowa skromność nie dopuszczała pochlebstw.

 

Prezydent RP Ignacy Mościcki sadzi pamiątkowe drzewo w ogrodzie Instytutu Radowego w Warszawie, 29 maja 1932, Narodowe Archiwum Cyfrowe sygn. 1–N–818–5

Prezydent RP Ignacy Mościcki w kondolencjach wysłanych Irenie Joliot-Curie napisał:

Polska traci w ś.p. Pani Curie-Skłodowskiej nie tylko uczoną, która imię swej ojczyzny wsławiła w całym świecie, ale i wielką obywatelkę, zawsze przez całe życie czujnie stojącą na straży interesów swojego narodu.

André Broca – jeden z studentów Marii – napisał: Myśl o tym, że wejdę do jej gabinetu i nie znajdę jej za stertą starannie poukładanych papierów, sprawiła, że płakałem jak dziecko. Inny student dodał: Jak wyobrazić sobie Instytut bez niej? I tę słynną klatkę schodową, gdzie tak rozmawiała z nami oparta o poręcz, z nieco pochylonym szerokim czołem i rękoma w ustawicznym ruchu. To w tym Instytucie […] pani Curie pierwszy raz odezwała się do mnie, z takim ciepłem i zrozumieniem […] Wydaje mi się, że nadal ją widzę w piwnicy, kiedy rozważa zalety kalorymetru; […] albo w czasie ostatniej Wigilii w laboratorium […], kiedy tak dużo rozmawialiśmy o przyszłości fizyki teoretycznej we Francji. Im więcej wspomnień ożywa w mej pamięci […], tym trudniej jest mi wyobrazić sobie bez niej ten budynek, w którym nadwerężała swe siły i zdrowie. I wydaje mi się, że kamienie i cegły się rozpadną.

Grób rodziny Curie na cmentarzu w Sceaux pod Paryżem, b.d., [za:] E. Curie, „Maria Curie”, Wydawnictwo J. Przeworskiego, Warszawa 1938.
W piątek, 6 lipca 1934 roku, w gronie najbliższej rodziny i przyjaciół trumnę z ciałem Marii Skłodowskiej-Curie złożono w grobie na cmentarzu w Sceaux. Spoczęła obok Piotra Curie. Podczas ceremonii pogrzebowej nie przemawiano. Pochowano Ją tak jak żyła – cicho i skromnie. Bronia i Józef nie uzgadniając tego z sobą przywieźli z Polski garść ziemi, którą rzucili na trumnę siostry.

Maria Skłodowska-Curie na tarasie Instytutu Radowego w Paryżu, 1923, [za:] S. Quinn, „Życie Marii Curie”, Prószyński i S-ka., Warszawa 1997.
Pomnik Marii Skłodowskiej-Curie na Skarpie Warszawskiej, 2019, fot. Ewelina Wajs-Baryła

 

Róża posadzona przez Marię Skłodowską-Curie po dziś dzień rośnie przy Instytucie Radowym w Paryżu pod balkonem Laboratorium Curie…

Tomasz Pospieszny

147. rocznica urodzin Harriet Brooks

Tomasz PospiesznyHarriet Brooks

 

Współpracownik wielkiego Ernesta Rutherforda, a prywatnie szwagier Harriet Brooks, Arthur Stewart Eve napisał – Miss Brooks opublikowała kilka artykułów na temat różnych zjawisk radioaktywnych. Była ona jednym z najbardziej popularnych i pracowitych pracowników w początkowym okresie badania zjawiska [radioaktywności].

Harriet Brooks należy bez wątpienia do grona najwybitniejszych fizyczek jądrowych badającą przemiany jądrowe i radioaktywność. Współpracowała i uczyła się od najwybitniejszych uczonych epoki – Josepha Johna Thomsona, Ernesta Rutherforda i Maria Skłodowskiej-Curie. Rutherford bardzo wysoko cenił jej zdolności i talent. Uważał, że Brooks dorównuje zdolnościami i geniuszem Marii Curie. To właśnie dzięki niemu Brooks uważana jest za pierwszą kanadyjską uczoną zajmującą się fizyką jądrową. Uczona przeprowadziła serię eksperymentów mających na celu określenie charakteru radioaktywnych emisji z toru. Należy do pierwszych osób, które odkryły gaz szlachetny radon i próbowały określić jego masę atomową. Rutherford w 1901 roku opublikował wyniki wspólnej pracy z Brooks w „Natureˮ. W pracy napisał: W tych eksperymentach pomogła mi Miss H.T. Brooks, a wyniki wskazują, że emanacja z radu jest w rzeczywistości gazem radioaktywnym. Według wielu historyków nauki było to niezwykle ważne odkrycie. Odkrycie to miało kluczowe znaczenie dla postępu badań radioaktywnych. W tym czasie uważano, że pierwiastki promieniotwórcze zachowują swoją tożsamość podczas uwalniania promieniowania. Rozpoznanie gazu o niższej masie cząsteczkowej wskazywało, że nie może on być po prostu gazową formą toru. Ten właśnie wynik skłonił Rutherforda, wraz z Frederickiem Soddym, do późniejszego zrozumienia, że nastąpiła transmutacja jednego pierwiastka w drugi. Jednak istotny pionierski krok Brooks w odkryciu tego procesu był długo pomijany.

Uczona w laboratorium Rutherforda zaobserwowała tak zwane zjawisko odrzutu. Kiedy atomy radioaktywne wyrzucają z siebie promienie alfa, doznają odrzutu, tak jak działo armatnie po wystrzeleniu pocisku. Odrzucone atomy pozostają w preparacie i dalej ulegają przemianie alfa. Obserwacja Brooks została przeoczona, a efekt został odkryty na nowo cztery lata później przez Ottona Hahna i Lise Meitner.

W 1907 roku uczona wycofała się z życia naukowego i poświęciła się rodzinie. Harriet Brooks zmarła w otoczeniu najbliższych, w wieku pięćdziesięciu sześciu lat 17 kwietnia 1933 roku. Ernest Rutherford w „Natureˮ, napisał o niej: […] była kobietą o wielkim wdzięku i zdolnościach, była mile widzianą ozdobą każdego laboratorium badawczego i pozostawiła w nim wszystko, co wiązało się z jej żywym wrażeniem wspaniałej osobowości i charakteru.

 

Harriet Brooks jest jedną z bohaterek naszej wystawy  „Pasja & Geniusz”. Serdecznie zapraszamy do pobrania planszy poświęconej Harriet w formacie pdf. Wystarczy kliknąć w poniższy obrazek.

 

117 rocznica urodzin Marii Goeppert-Mayer

Tomasz Pospieszny#inspirujemy

 

Jeśli kochasz naukę, wszystko, czego naprawdę pragniesz, to kontynuowanie pracy. Nagroda Nobla wzbudza emocje, ale nie zmienia niczego.

(Maria Goeppert-Mayer)

  • Maria Goeppert-Mayer urodziła się 28 czerwca 1906 roku w Katowicach, gdzie spędziła pierwsze cztery lata życia;
  • pochodziła z niezwykle znanej i zasłużonej dla Śląska rodziny profesorskiej:
    • ojciec – Friedrich Göppert był lekarzem i profesorem pediatrii, przyczynił się do zwalczenia epidemii zapalenia opon mózgowych;
    • dziadek – Heinrich Robert Göppert był profesorem prawa;
    • pradziadek – Johann Heinrich Robert Göppert był profesorem botaniki, twórcą Muzeum Botanicznego we Wrocławiu.
  • ze strony rodziny ojca Maria była siódmą generacją profesorów uniwersyteckich;
  • zmieniła pisownię nazwiska na angielską, kiedy przeniosła się do Stanów Zjednoczonych;
  • słynęła z urody. Uważano ją za najpiękniejszą kobietę w Getyndze. Victor Weisskopf wspominał, że kochali się w niej wszyscy, a ona była wielką flirciarą i każdego umiała sobie owinąć wokół palca. Sama Maria mówiła: Nie byłam wcale piękna. Getynga była klasycznym europejskim miastem uniwersyteckim, w którym córki profesorskie były na szczytach towarzyskich, były też straszliwie rozpieszczane i popularne.
  • do końca życia ceniła i przyjaźniła się ze swoim mistrzem i mentorem Maxem Bornem;
  • praca doktorska, którą obroniła w 1930 roku zawierała tezy, które znalazły potwierdzenie praktyczne dopiero w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku przy pomocy nowo odkrytych wówczas laserów;
  • była niezwykle uzdolniona matematycznie – Enrico Fermi i Edward Teller byli pod ogromnym wrażeniem jej zdolności – jednak jako dziedzinę studiów wybrała fizykę;
  • mężem Marii był Joe Meyer amerykański chemik, który nieustannie wspierał ją w pracy. Kiedy Maria wątpiła w realizacją swojego doktoratu Joe powiedział: Gosposie w Stanach Zjednoczonych są niezwykle drogie, ale obiecuję je wynająć… jeśli tylko pozostaniesz nadal fizykiem!
  • była niezwykle oddana pracy naukowej. Jej córka Marie-Anne powiedziała kiedyś Dwóch naukowców w rodzinie to o półtora za dużo.
  • pracowała bez wynagrodzenia na Johns Hopkins University (1931–1939), Columbia University (1939–1946);
  • w czasie drugiej wojny światowej brała udział w pracy nad bombą atomową w ramach Projektu Manhattan;
  • od 1946 była profesorem w Institute of Nuclear Studies przy University of Chicago, gdzie pracowała m. in. z Enrico Fermim, Edward Tellerem i Haroldem Ureyem;
  • pracę, która przyniosła jej Nagrodę Nobla, wykonała, gdy pracowała na część etatu w Argonne National Laboratory w okresie pobytu w Chicago. Od 1960 była profesorem Uniwersytetu Kalifornijskiego w La Jolla, San Diego;
  • jest drugą kobietą uhonorowaną Nagrodą Nobla z fizyki (1963 rok), a pierwszą, która otrzymała to wyróżnienie za prace teoretyczne;
  • Nagrodę Nobla otrzymała sześćdziesiąt lat po Marii Skłodowskiej-Curie;
  • po otrzymaniu Nagrody Nobla powiedziała: Ku mojemu zaskoczeniu zdobycie nagrody nie było aż tak ekscytujące, jak wykonanie samej pracy. To była fajna zabawa, widząc, jak to działa. […] Jeśli kochasz naukę, wszystko, czego naprawdę pragniesz, to kontynuowanie pracy. Nagroda Nobla wzbudza emocje, ale nie zmienia niczego;
  • paliła ogromne ilości papierosów. Często podczas wykładów myliła się i próbowała pisać na tablicy papierosem, a zaciągnąć się kredą;
  • podczas drugiej wojny światowej pomagała kolegom z Niemiec. Jedna z emigrantek mieszkała w jej domu przez dwa lata;
  • Po dojściu Hitlera do władzy pisała do Borna: Jestem Niemką, która nie chciała uwierzyć, że ludzie, których znałam i lubiłam, mogli się tak zmienić nawet za czasów nazistów;
  • w 1951 roku poznała Johannesa Hansa Daniela Jensean, który niezależnie od niej doszedł do podobnych wniosków związanych z powłokowym modelem jądra atomowego. Uczeni niemal natychmiast się zaprzyjaźnili. Biograf uczonej Joseph Ferry twierdzi, że Maria znalazła w Jensenie brata, którego nigdy nie miała. Podczas gdy Joe mógł być twardy i arogancki, Jensen był łagodny i przyjazny. Maria i Jensen dzielili miłość do muzyki, podczas gdy Joe był na nią nieczuły. Znaleźli także szczególne znaczenie w tym, że obchodzili wspólnie urodziny i potrzebowali okularów. Czasami żartowali, że są bliźniętami, które zostały rozdzielone w chwili urodzenia. Jensen nawet podpisał swoje listy do Marii „z miłością, Twój brat bliźniakˮ;
  • Wolfgang Pauli nazywał ją Cebulową Madonną;
  • jest współautorką dwóch niezwykle ważnych książek Statistical Mechanics (John Wiley and Sons, New York, 1940) wraz z mężem Josephem E. Mayerem oraz Elementary Theory of Nuclear Shell Structure (John Wiley and Sons, London, 1955) wraz z J. H. D. Jensenem;
  • w październiku 1959 roku Maria przeszła wylew krwi do mózgu, w wyniku czego doznała paraliżu lewej części ciała. Miała problemy z mówieniem i poruszaniem ręka. Straciła też słuch w lewym uchu. Nie zrezygnowała jednak z palenia papierosów;
  • w październiku 1967 roku z okazji setnej rocznicy urodzin Marii Skłodowskiej-Curie uczona przyjechała do Polski. Zapytana przez sekretarza naukowego PAN profesora Henryka Jabłońskiego, czy ma jakieś szczególne życzenia, odparła bez namysłu: Chcę odwiedzić Katowice. Niestety miasta nie miała okazji zobaczyć;
  • jej koncepcja powłokowego modelu jądra atomowego oparta jest na tzw. liczbach magicznych. Uczona zauważyła, że niektóre pierwiastki chemiczne np. hel, tlen, wapń czy cyna są szczególnie trwałe. Zorientowała się, że one mają określone liczby protonów lub neutronów (2, 8, 20, 28, 50, 82, 126, a dla samych neutronów także 184. Dla protonów magiczna może być liczba 114, 120, 126);
  • swoje spostrzeżenie opisała w następujący sposób: Wyobraź sobie salę pełną tańczących walca. Tancerze przesuwają się dookoła tej sali w koncentrycznych kołach. Dalej pomyśl, że w każdym kole możesz zmieścić dwa razy więcej tancerzy jeśli jedna para wiruje w kierunku ruchu wskazówek zegara, a druga w przeciwnym. A potem dodatkowa wariacja: pomyśl, że ci tancerze wirują w porywach, jak mistrzowie. Niektóre z tych par, które wirują w kierunku wskazówek zegara robią porywy w tym samym kierunku. Porywy pozostałych par są w kierunku przeciwnym. Tak samo z parami wirującymi w kierunku przeciwnym do kierunku wskazówek zegara – niektóre wykonują zrywy w tym samym kierunku, inne w przeciwnym;
  • słynęła z urządzania niezwykle wystawnych przyjęć bożonarodzeniowych;
  • prawie przez całe życie była dyskryminowana ze względu na płeć. Uważano, że jest zbyt ładna by być mądrą;
  • uczona zmarła w 1972 roku na rozległy zawał serca;
  • w Katowicach znajduje się mural poświęcony jej pamięci zatytułowany –Tańcząca z atomami.

Zapraszamy na fragment książki Tomasza Pospiesznego pt. „Pasja & geniusz. Kobiety, które zasłużyły na Nagrodę Nobla”, poświęcony Marii Goeppert-Mayer.

111 rocznica urodzin Madame Wu

Tomasz Pospieszny#inspirujemy

Jest tylko jedna rzecz gorsza niż powrót z laboratorium do domu, w którym zlew jest pełen brudnych naczyń, dzień bez laboratorium! – wyznała kiedyś Chien-Shiung Wu jedna z najwybitniejszych uczonych wszechczasów. Przyszła na świat 31 maja 1912 roku. Przeszła do historii jako Madame Wu, Pierwsza Dama Fizyki lub chińska Madame Curie. Wu słynęła z pracowitości i poświęceniu dla idei, dlatego nikogo nie powinien dziwić inny przydomek jakim nazywali ją współpracownicy – Smocza Dama. Dziś istnieje pogląd, że Chien-Shiung Wu była jedynym urodzonym w Chinach naukowcem pracującym przy projekcie Manhattan.

Za radą ojca – Ignoruj przeszkody i zawsze idź przed siebie – dążyła do wyznaczonego celu wiedząc, że tylko w USA może ziścić swoje największe marzenie – zostać fizyczką. Uczyła się i współpracowała z najlepszymi Ernestem O. Lawrencem czy Robertem Millikanem. W pracy doktorskiej wykazała, że ksenon-135, który ma krótki czas życia ma ogromne powinowactwo do wychwytywania neutronów. Powstaje on w reakcji rozszczepienia jądra uranu i natychmiast pochłania wolne neutrony wyhamowując tym samym reakcję łańcuchową, przez co reaktor jądrowy krótko bo rozpoczęciu pracy wygasa. Bardzo szybko zyskała sławę ekspertki od badania radioaktywności – w szczególności pasjonowało ją promieniowanie beta.

Chien-Shiung Wu w swoim laboratorium, b.d., [za:] https://owlcation.com/humanities/Chien-Shiung-Wu
W 1956 roku dwóch amerykańskich fizyków Tsung-Dao Lee i Chen Ning Yang przewidziało teoretycznie, że w rozpadzie beta łamana jest parzystość (uczeni podejrzewali, że cząstki w jądrze atomowym mogą czasem faworyzować jeden lub drugi kierunek – krótko mówiąc, czasami mogą być „praworęczneˮ, a czasami „leworęczneˮ). Zasugerowali także eksperyment, który mógłby potwierdzić ich teorię. Wydawał się on jednak tak skomplikowany, że właściwie niewykonalny. W 1957 roku Wu wykonała w kooperacji z National Institute of Standards and Technology eksperyment pokazujący to zjawisko w rozpadzie beta. Jej eksperyment jest dziś uważany za jeden z najdonioślejszych w dziejach współczesnej fizyki. Dziesięć miesięcy po ogłoszeniu wyników spektakularnego eksperymentu, świat dowiedział się, że Nagrodę Nobla z fizyki za wnikliwe badanie tak zwanych praw parzystości, które doprowadziły do ważnych odkryć dotyczących cząstek elementarnych, jako pierwsi Chińczycy otrzymali Tsung-Dao Lee i Chen Ning Franklin Yang. Chien-Shiung Wu została pominięta! Według opinii wielu badaczy historii nauki nieprzyznanie jej Nagrody Nobla było nie tylko niesprawiedliwe, ale zakrawało o skandal. Otrzymała wiele różnych innych nagród i wyróżnień, w tym słynną Nagrodę Wolfa z fizyki w 1978 roku.

Madame Wu w swoim gabinecie, b.d., [za:] https://owlcation.com/humanities/Chien-Shiung-Wu
Jej zainteresowania naukowe wiązały się także z badaniami nowych, krótkożyciowych rodzajów egzotycznych atomów oraz anemii sierpowatej.

W jednym z wywiadów powiedziała – Szczerze wątpię, by jakakolwiek osoba o otwartym umyśle naprawdę wierzyła w błędne wyobrażenie, że kobiety nie mają intelektualnej zdolności do nauki i technologii. Nie uważam też, że czynniki społeczne i ekonomiczne są faktycznymi przeszkodami, które uniemożliwiają uczestnictwo kobiet w nauce i technice.

 

Madame Wu, b.d., [za:] https://podcasts.whastic.com/podcast/women-in-stem-chien-shiung-wu-the-parity-warrior/
Uczona zmarła w Nowym Yorku na udar mózgu 16 lutego 1997 roku w drodze do szpitala. Zgodnie z jej wolą prochy zostały rozsypane na dziedzińcu szkoły Ming De School, którą założył jej ojciec i w której rozpoczęła się jej życiowa przygoda – miłość do nauki.

***

Znaczek pocztowy, proj. Ethel Kessler (na podstawie portretu autorstwa Kam Mak), © USPS / www.usps.com

11 lutego 2021 roku Poczta USA wyemitowała znaczek upamiętniający Chien-Shiung Wu. Tego dnia przypada Międzynarodowy Dzień Kobiet i Dziewcząt w Nauce. Znaczek z wizerunkiem Madame Wu ma być hołdem złożonym nie tylko Uczonej, ale także wszystkim kobietom zaangażowanym w tworzenie Nauki.

Wizerunek Madame Wu na znaczku pocztowym, proj. Ethel Kessler (na podstawie portretu autorstwa Kam Mak), © USPS / www.usps.com

 

***

6 marca — Międzynarodowy Dzień Układu Okresowego Pierwiastków

Tomasz PospiesznyUncategorized

/   Tomasz Pospieszny  /

 

Układ okresowy pierwiastków chemicznych jest chyba jednym z najważniejszych osiągnięć nauki, bowiem zawiera wszystkie znane pierwiastki występujące we Wszechświecie jak i te, które do tej pory otrzymał w laboratorium człowiek. Rok 1869 jest powszechnie uważany za rok sformułowania okresowości pierwiastków chemicznych przez jednego z najwybitniejszych uczonych Dmitrija Mendelejewa. W 2019 roku przypada 150 rocznica powstania układu okresowego pierwiastków, dlatego br. został ogłoszony przez UNESCO i Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Międzynarodowym Rokiem Układu Okresowego Pierwiastków Chemicznych (IYPT2019). Więcej informacji można znaleźć tutaj.

 

Dymir Mendelejew, 1897, domena publiczna.

 

 

Układ okresowy Dymitra Mendelejewa z 1869 roku zatytułowany: Eksperyment na systemie pierwiastków w oparciu o ich masy atomowe i chemiczne podobieństwa.

 

Tabela pokazująca okresowość właściwości wielu pierwiastków chemicznych, z pierwszego angielskiego wydania Zasad chemii Dymitra Mendelejewa (z 1891 roku, przetłumaczone z rosyjskiej piątej edycji).

Odkrycie nowego pierwiastka chemicznego niewątpliwie wiąże się z wielką radością badacza. Jednak zanim będzie mógł skorzystać z przywileju nadania nazwy nowoodkrytemu pierwiastkowi, odkrycie musi przejść szereg niezwykle restrykcyjnych kryteriów. Jednym z najważniejszych jest potwierdzenie istnienia pierwiastka przez innych naukowców. Warto podkreślić, że nie zawsze oczywiste jest pierwszeństwo dokonanego odkrycia, a tylko ten kto pierwszy odkrył pierwiastek ma przywilej podania dla niego nazwy (obecnie nie zawsze).

Często pierwiastki nazywa się dla uczczenia innych uczonych. W ten sposób upamiętniono:

  • Johana Gadolina – gadolin (Gd, pierwiastek 64). Odkryty w 1880 roku i nazwany na cześć fińskiego mineraloga i chemika, odkrywcy itru.
  • Alberta Einsteina – einstein (Es, pierwiastek 99). Został odkryty w 1952 roku w pozostałościach po wybuchu termojądrowym na Oceanie Spokojnym.
  • Enrico Fermiego – ferm (Fm, pierwiastek 100). Został odkryty wraz z einsteinem. Odkrywca pierwiastków, Albert Ghiorso w uzasadnieniu napisał – Proponujemy nazwy dla pierwiastka o liczbie atomowej 99, einstein (symbol E) na cześć Alberta Einsteina i dla pierwiastka o liczbie atomowej 100, ferm (symbol Fm), na cześć Enrico Fermiego.
  • Dymitrija Mendelejewa – mendelew (Md, pierwiastek 101). Otrzymany w 1955 roku. Glenn Seaborg wspominał – Myśleliśmy, że do nazwy tego pierwiastka będzie pasowało nazwisko rosyjskiego chemika Dmitrija Mendelejewa, który opracował układ okresowy. W prawie wszystkich naszych eksperymentach otrzymując pierwiastki transuranowe, zależało nam na stosowaniu jego metody przewidywania właściwości chemicznych w oparciu o położenie pierwiastka w tabeli. Ale w środku zimnej wojny, nazywanie pierwiastka na cześć rosyjskiego uczonego było nieco odważnym gestem, który nie pasował do niektórych amerykańskich kryteriów.
Pomnik Układu Okresowego Pierwiastków, upamiętniający sylwetkę Dymitra Mendelejewa, stojący na dziedzińcu Wydziału Technologii Chemicznej i Spożywczej Politechniki  w Bratysławie, 2018, fot. Ewelina Wajs-Baryła
  • Alfreda Nobla – nobel (No, pierwiastek 102). Pierwsze doniesienia o odkryciu pierwiastka 102 zostało podane przez fizyków z Instytut Nobla w Szwecji w 1957 roku. Zespół poinformował, że bombardowali kiur izotopami węgla-13 przez dwadzieścia pięć godzin w półgodzinnych odstępach. Po wielu kontrowersjach pierwiastek ostatecznie nazwano na cześć fundatora najbardziej prestiżowej nagrody na świecie.
  • Ernesta Lawrenca – lorens (Lr, pierwiastek 103). Pierwiastek odkryto w 1961 roku i nazwano na cześć amerykańskiego fizyka, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki za wynalezienie i udoskonalenie cyklotronu.
  • Ernesta Rutherforda – rutherford (Rf, pierwiastek 104). Pierwiastek został odkryty w 1969 roku i w Stanach Zjednoczonych nazywano go na cześć Rutherforda, zaś w ZSRR (a także m.in. w Polsce) kurczatowem (Ku) na cześć Igora Kurczatowa rosyjskiego fizyka jądrowego. Nazwa rutherford została zatwierdzona w 1997 roku.
  • Glenna T. Seaborga – seaborg (Sg, pierwiastek 106). Został odkryty w 1974 roku. Nazwano go na cześć laureata Nagrody Nobla z chemii w 1951 roku, odkrywcy wielu transuranowców (plutonu, ameryku, kiuru, berkelu, kalifornu). Co ciekawe Seaborg doczekał „swojegoˮ pierwiastka w układzie okresowym (zmarł w 1994 roku). Zwlekano z nadaniem pierwiastkowi nazwy na cześć uczonego – oficjalnie z uwagi, że nie nazywa się pierwiastków imionami osób żyjących; nieoficjalnie – chciano ukarać Seaborga za otrzymanie niezwykle niebezpiecznego pierwiastka – plutonu.
  • Nielsa Bohra – bohr (Bh, pierwiastek 107). Został odkryty w 1974 roku. Niemccy uczeni proponowali nazwać go nielsbohr (Ns), zaś Rosjanie chcieli nadać mu nazwę dubn (na cześć Dubnej – miejscowości, w której znajduje się Zjednoczony Instytut Badań Jądrowych). W roku 1994 komitet IUPAC zaproponował nazwanie pierwiastka 107 na cześć Bohra. Trzy lata później została przyjęta obowiązująca nazwa.
  • Wilhelma Conrada Röntgena – rentgen (Rg, pierwiastek 111). Pierwiastek odkryto w 1994 roku, nazwę zaakceptowano w 2004 roku.
  • Mikołaja Kopernika – kopernik (Cn, pierwiastek 112). Pierwiastek odkryto w 1996 roku, nazwę zaakceptowano w 2010 roku.
  • Gieorgija Florowa – flerow (Fl, pierwiastek 114). Pierwiastek odkryto w 1999 roku. Nazwę zatwierdzono w 2012 roku. Zespół kierowany przez Florowa otrzymał cztery syntetyczne pierwiastki chemiczne: nobla, rutherforda, lorensa oraz dubn.
  • Jurija Oganiesiana – oganesson (Og, pierwiastek 118). Odkryto go w 2010 roku i nazwano na cześć żyjącego fizyka jądrowego, pod kierunkiem którego otrzymano jądra pierwiastków chemicznych o liczbach atomowych 113–116, a także … 118. Dostarczył dowody na istnienie tzw. wyspy stabilności.

 

Na konferencji z okazji 150. rocznicy urodzin Marii Skłodowskiej-Curie na Politechnice Warszawskiej, od lewej: Małgorzata Sobieszczak-Marciniak, Jurii Oganesian, Ewelina Wajs-Baryła i Tomasz Pospieszny, 8 listopada 2017, fot. EWB

 

Na szczególną uwagę zasługują dwa pierwiastki – otrzymany w 1944 roku kiur (pierwiastek 96) i w 1982 roku meitner (pierwiastek 109).

 

Graficznie przedstawione symbole curium i meitnerium autorstwa Theodore Gray’a, [:za] http://www.periodictable.com/

Pierwszy z nich został otrzymany przez Glenna T. Seaborga, Ralpha A. Jamesa oraz Alberta Ghiorso z University of California w Berkeley, poprzez bombardowanie cząstkami alfa izotopów plutonu-239. Odkrywcy nowego pierwiastka zaproponowali dla niego nazwę dla upamiętnienia Marii Skłodowskiej-Curie oraz Pierre’a Curie. Było to wyjątkowe wydarzenie, bowiem pierwszy raz od 1880 roku zaproponowano nazwę pierwiastka dla uczczenia jakiejś osoby. Warto zwrócić uwagę, że jego symbol Cm stanowią inicjały Marii Curie. W uzasadnieniu zespół Seaborga napisał:

Jako nazwę pierwiastka o liczbie atomowej 96 proponujemy „curium” i symbolem Cm. Dowody wskazują, że pierwiastek 96 zawiera siedem elektronów w podpowłoce 5f, a zatem jest analogiczny do gadolinu pierwiastka z siedmioma elektronami w podpowłoce 4f […]. Na tej podstawie pierwiastek 96 jest nazwany Curie w analogiczny sposób do nazwy gadolin, na cześć chemika Gadolina.

Niewiele brakowało, aby także córka Marii i Pierre’a Curie – Irène i jej mąż Frédéric Joliot-Curie także zostali upamiętnieni w układzie okresowym pierwiastków. W 1968 roku zespół uczonych pod kierunkiem Gieorgija Florowa z Zjednoczonego Instytutu Badań Jądrowych odkrył dwa izotopy pierwiastka 105. Rosjanie zaproponowali nazwę nielsbohr (Ns) dla uczczenia pamięci Nielsa Bohra, natomiast Amerykanie używali nazwy hahn (Ha), od nazwiska Ottona Hahna. Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej (IUPAC) zasugerowała z kolei nazwę joliot (Jl) Ostatecznie w 1996 zatwierdzono, a w 1997 roku opublikowano dla pierwiastka 105 nazwę dubn (Db) na cześć Dubnej.

Natomiast w 1969 roku zespół z Dubnej przeprowadzili eksperymenty chemiczne na pierwiastko 102 i doszli do wniosku, że zachowuje się on jak cięższy homolog iterbu. Uczeni zaproponowali dla niego nazwę joliotium (Jo) dla uczczenia zmarłej kilka lat wcześniej Irène Joliot-Curie. Ostatecznie pierwiastek nazwano noblem.

Drugi pierwiastek został z kolei nazwany na cześć jednej z najwybitniejszych uczonych wszech czasów Lise Meitner. Badaczka była nominowana do Nagrody Nobla aż 48 raz i nigdy nie została nią wyróżniona. W latach 1934–1948 była nominowana 19 razy z chemii, zaś w latach 1937–1965 29 razy z fizyki. Warto podkreślić, że jej współpracownik Otto Hahn otrzymał Nagrodę Nobla z chemii w 1944 roku za rozszczepienie ciężkich jąder atomowych. Jednak to Lise Meitner zinterpretowała to zjawisko, gdyż Hahn nie miał pojęcia co się dzieje w przeprowadzonych przez niego eksperymentach.

W Instytucie Badań Ciężkich Jonów w Darmstadt w Niemczech zespół niemieckich naukowców pod kierunkiem Petera Armbrustera i Gottfrieda Münzenberga przeprowadził eksperyment, w wyniku którego otrzymano kilku atomów nowego pierwiastka chemicznego. Uczeni bombardowali jądra atomowe bizmutu-209 izotopem żelaza-58 otrzymując pierwiastek o liczbie atomowej 109. Armbruster zaproponował dla niego nazwę meitnerium i symbol Mt. W 1994 roku nazwa ta została zalecona, a w 1997 roku zatwierdzona przez IUPAC. Peter Armbruster po latach uzasadniał: Jestem przekonany, że jej wkład stanowi bardzo istotną części fizyki jądrowej XX wieku. Musiała przy tym pokonać wszelkie możliwe przeszkody.

Hahn, który miał być imieniem pierwiastka numer 105 przepadł na zawsze, bowiem zgodnie z obowiązującymi zasadami nie można użyć proponowanej raz nazwy dla innego pierwiastka. Lise się udało, ale Otto został wykluczony na zawsze.

Miejmy nadzieję, że kolejne otrzymane pierwiastki otrzymają nazwy na cześć wybitnych kobiet uczonych…

Zalecana literatura:

 

  1. M. Fontani, M. Costa, M. V. Orna, The lost elements. The periodic table’s shadow side, Oxford University Press, New York, 2014.
  2. E. R. Scierri, Układ okresowy. Historia i znaczenie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2013.
  3. S. Kean, Znikająca łyżeczka. Dziwne opowieści chemicznej treści, Ferria Science, Łódź, 2017.
  4.  H. Aldersey-Williams, Fascynujące pierwiastki. W krainie fundamentalnych składników rzeczywistości, Prószyński i S-ka, Warszawa, 2012.
  5. T. Gray, Wielka księga pierwiastków, z których zbudowany jest Wszechświat, Bellona, Warszawa, 2011.
  6. J. Challoner, Pierwiastki, czyli z czego zbudowany jest Wszechświat, Publicat, Poznań 2016.

Tomasz Pospieszny

O pierwiastkach chemicznych odkrytych przez kobiety

Tomasz PospiesznyHarriet Brooks

W układzie okresowym pierwiastków chemicznych jest dzisiaj 118 pierwiastków (lipiec 2022 roku). Spośród tych podstawowych cegiełek Wszechświata tylko kilka zostało odkrytych przez kobiety. Jednak historia tych odkryć jest nader fascynująca.

Maria Skłodowskiej-Curie i polon oraz rad (1898)

Pierwszą kobietą, której nazwisko na trwałe wpisało się w historię odkryć pierwiastków chemicznych jest Maria Skłodowska-Curie. Badając fascynujące promieniowanie uranu odkryte przez Becquerela stwierdziła, że niektóre minerały zawierające ten pierwiastek np. blenda smolista, chalkolit czy autunit wysyłają znacznie silniejsze promieniowanie niż wynikało to z zawartości w ich składzie uranu. Uczona dokonała fenomelnego zabiegu – przeprowadziła syntezę chalkolitu i stwierdziła, że wykazuje on normalną promieniotwórczość, czyli taką jakiej należy się spodziewać ze względu na zawartość uranu w próbce. W związku z powyższym w naturalnym minerale musiała istnieć domieszka nowego, nieznanego nauce pierwiastka. Maria zanotowała: Obie rudy uranu: blenda smolista (tlenek uranu) i chalkolit (fosfat miedzi i uranylu) są o wiele bardziej aktywne niż sam uran. Fakt ów jest godny uwagi i pozwala sądzić, że te minerały mogą zawierać pierwiastek o wiele bardziej aktywny niż uran. Niestety Maria i Piotr nie byli w stanie wyodrębnić potencjalnych pierwiastków chemicznych znanymi wówczas metodami. Ich córka Irena Joliot-Curie wyjaśniała po latach:

Irena Joliot-Curie, b.d., Musée Curie, col. ACJC

Ze względu na to, że jedyną znaną właściwością hipotetycznego ciała [nowego pierwiastka] była jego promieniotwórczość, Piotr i Maria Curie wprowadzili nową metodę pracy, która stała się podstawową w całej radiochemii. Przeprowadzali oni chemiczne rozdzielanie różnych ciał zawartych w minerale i mierzyli promieniotwórczość każdej frakcji. Wkrótce stwierdzili, że promieniotwórczość koncentruje się z jednej strony w siarczkach strącanych z kwaśnych roztworów, z drugiej – w pierwiastkach ziem alkalicznych i niebawem przekonali się o istnieniu dwóch nowych pierwiastków promieniotwórczych: polonu i radu […], wyższych homologów telluru i baru.

Upór Madame Curie doprowadził ją do odkrycia, które zrewolucjonizowała spojrzenie na teorię materii. 18 lipca 1898 roku małżonkowie Curie ogłosili, że odkryli nowy pierwiastek chemiczny, który nazywali polonem (symbol Po, liczba atomowa 84). Donosili:

Przypuszczamy, że ciało, które wyodrębniliśmy ze smółki uranowej, zawiera nieznany jeszcze metal, zbliżony do bizmutu ze swoich właściwości chemicznych. Jeśli istnienie tego metalu się potwierdzi, proponujemy dla niego nazwę polon – od imienia ojczyzny jednego z nas.

Maria i Piotr Curie w laboratorium przy ulicy Cuvier, 1904, Musée Curie, col. ACJC

Jednak na tym nie koniec. W połowie listopada przeprowadzili eksperymenty, dzięki którym otrzymali bardzo promieniotwórczy produkt. Wraz z Gustawem Bémontem otrzymali próbkę zawierającą bar, która była dziewięćset razy bardziej promieniotwórcza niż uran. 26 grudnia 1898 roku ogłosili, że odkryli drugi pierwiastek chemiczny, który nazwali radem (symbol Ra, liczba atomowa 88). W pracy pt. „O nowej silnie radioaktywnej substancji zawartej w blendzie smolistej” napisali:

Wyżej wyszczególnione fakty każą nam przypuszczać, że w tym nowym związku promieniotwórczym znajduje się nowy pierwiastek, który proponujemy nazwać radem. Nowy ten związek zawiera na pewno znaczną ilość baru, mimo to jednak jest on silnie promieniotwórczy. Promieniotwórczość radu musi być, zatem ogromna.

Tak zrodziła się legenda godna najwybitniejszej uczonej.

 

Harriet Brooks i radon (1901)

Harriet Brooks, 1898, McCord Museum, Montreal, Quebec

Ernest Rutherford zauważył, że związki toru nieustannie emitują radioaktywny gaz, który zachowuje właściwości promieniotwórcze przez kilka minut. Nazwał to zjawisko emanacją gazu, a później emanacją torową (ThEm). Uczony pisał: promieniowanie z tlenku toru nie było stałe, ale zmieniało się w najbardziej kapryśny sposób, podczas gdy wszystkie związki uranu emitują promieniowanie w sposób niezwykle stały. Pod kierunkiem Rutherforda ( a właściwie na jego prośbę) Harriet Brooks przeprowadziła serię eksperymentów mających na celu określenie charakteru radioaktywnych emisji toru. Wykazała także, że emanację wysyła również rad. Jej prace dowiodły, że emanacja była gazem o specyficznych właściwościach fizycznych, takich jak na przykład mniejsza masa cząsteczkowa niż masa radu. Brooks wspólnie z Rutherfordem zmierzyła szybkość dyfuzji cząsteczek gazu w powietrza. W 1901 roku uczeni ogłosili pracę pt. „Nowy gaz z raduˮ (Trans. R. Soc. Can., 7, str. 21–25), w której pisali: termin „emanacjaˮ został zastosowany do substancji emitowanej w ten sposób, ponieważ w tamtym czasie nie było dowodów, czy emisja materii była parą substancji, radioaktywnym gazem (nasze podkreślenie) czyli cząstkami materii, z których każda zawiera dużą liczbę cząsteczek. […] Musimy zatem stwierdzić, że emanacja jest w rzeczywistości ciężkimi radioaktywnymi oparami lub gazem. […] specjalne eksperymenty pokazują, że szybko się rozprasza, a także ma charakter gazowy.

Ernest Rutherford, 1908, domena publiczna

Nie ulega wątpliwości, że w 1901 roku Harriet Brooks i Ernest Rutherford udowodnili, że emanacja (dziś zwana radonem, pierwiastek 86) jest radioaktywnym gazem. Należy zauważyć, że Rutherford i Brooks […] opisali swoje wysiłki, aby określić naturę emanacji. Nie można było wyizolować znacznej objętości gazu ani zidentyfikować żadnych nowych linii widmowych. W rezultacie doszli do wniosku, że objętość jakiegokolwiek gazu była niewielka. Wykorzystali urządzenie do dyfuzji gazów jako środek nie tylko potwierdzający, że emanacja jest gazem, ale także w celu uzyskania przybliżonej wartości jego masy cząsteczkowej. Podali (błędnie), że gaz miał masę atomową między 40 a 100. Niemniej jednak fakt, że wartość była znacznie mniejsza niż wartość toru, przekonał ich, że emanacja była wcześniej nieznanym gazem. Nie twierdzili wówczas, że jest to nowy pierwiastek, choć wydaje się, że tę implikację pozostawili czytelnikowi. Jak podkreślają małżonkowie Reyner-Canhamowie (badacze historii odkrycia radonu, biografowie Brooks) Rutherford został przekonany o gazowej naturze emanacji w 1901 roku w wyniku badań przeprowadzonych przez jego pierwszą studentkę, Harriet Brooks.

 

Lise Meitner i protaktyn (1918)

W 1899 roku André-Louis Debierne odkrył pierwiastek, który nazwał aktynem (89Ac). Był to niezwykle tajemniczy pierwiastek, bowiem charakteryzował się dość krótkim czasem połowicznego zaniku, wynoszący zaledwie trzynaście i pół lat. Powinien zatem już dawno zniknąć z powierzchni Ziemi. Ponieważ jednak wciąż zdradza swoją obecność musiał powstawać w wyniku przemiany promieniotwórczej z innego nieznanego dotąd pierwiastka chemicznego. Pierwiastek ten powinien znajdować się w układzie okresowym pomiędzy torem i uranem (90Th  91X  92U).

Lise Meitner i Otto Hahn w laboratorium, Beriln 1912, domena publiczna

W 1900 roku William Crookes wyizolował nowy pierwiastek jako materiał o wysokim stopniu radioaktywności z uranu. Nie potrafił jednak scharakteryzować go jako nowego pierwiastka chemicznego. Nadał mu nazwę uran X (UX). Nie odniósł on sukcesu bowiem rozpuszczał azotan uranu w eterze, zaś pozostałość roztworu wodnego zawierała w większości mieszaninę dwóch pierwiastków: toru-234 i szukanego protaktynu-234.

W 1909 roku Frederick Soddy z 50 kg uwodnionego azotanu(V) uranylowego otrzymał osad, który wykazywał radioaktywność i emitował cząstki alfa. Według dedukcji uczonego z osadu powstawał w niewielkiej ilości produkt, którego ilość stale i regularnie rosła. Soddy zidentyfikował go jako aktyn (jego obserwacje trwały cztery lata!). Jednak nie potrafił on wyizolować szukanego pierwiastka i podać jego właściwości fizycznych i chemicznych. Warto zauważyć, że cztery lata później Soddy (i niezależnie od niego Polak Kazimierz Fajans) odkrył prawo przesunięć, na podstawie, którego stało się jasne, że pierwiastkiem, z którego powstawał obserwowany przez niego aktyn był poszukiwany pierwiastek 91.

Kazimierz Fajans, 1931, Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1–Z–830

W 1913 roku wspomniany Kazimierz Fajans zaczął prace nad uranem X. Wraz ze swoim doktorantem Osvaldem H. Göhringiem doszedł do wniosku, że jest to mieszanina pierwiastków. Nazwał je uranem X1 i uranem X2. Pierwszy z nich zidentyfikowali jako izotop toru-234, natomiast drugi izotop wchodził w skład szeregu uranowo-radowego i powstaje w wyniku przemiany beta z zidentyfikowanego izotopu toru-234. W związku z tym uran X2 powinien znajdować się dokładnie za torem, a przed uranem, czyli powinien być nowym pierwiastkiem 91. Za pomocą metod analitycznych Fajansowi udało się rozdzielić i wyizolować oba izotopy. Pierwiastek 91 charakteryzował się krótkim czasem połowicznego zaniku, wynoszącym około 1,1 minuty, dlatego uczeni nazwali go brewium (ang. Brevium) od łacińskiej nazwy brevis czyli krótki.

Otto Hahn, 1933, Archiv der Max-Planck_Gesellschaft, Berlin-Dahlem

Wszystkie te zagadki zaczęły w szczególności interesować Lise Meitner, która wspólnie z Ottonem Hahnem rozpoczęła poszukiwania pierwiastka 91. Nadała mu nawet nazwę – Abrakadabra. Meitner i Hahn udoskonalili technikę rozdziału oraz założyli, że nowy pierwiastek powinien mieć właściwości zbliżone do tantalu (pierwiastek 73). Zaczęli – wzorem Marii Skłodowskiej-Curie – badać pechblendę, w której pokładali dużą nadzieję. Hahn i Meitner odkryli nową metodę analityczną umożliwiającą oddzielanie wyizolowanych z pechblendy pierwiastków należących do grupy tantalu z minimalnymi ilościami innych substancji promieniotwórczych.

Lise Meitner, 1912, Archiv der Max-Planck-Gesellschaft, Berlin-Dahlem

Kiedy wybuchła pierwsza wojna światowa Hahn pojechał na front, zaś główne prace nad pierwiastkiem Abrakadabra wykonywała Lise Meitner. W listach do Hahna donosiła o postępach pracy. Pisała między innymi, że otrzymała wystarczającą ilość materiału do badań, że zamówiła specjalne platynowe naczynia odporne na działanie fluorowodoru, że jedna z próbek wykazuje znaczną aktywność, której nie można przypisać żadnemu znanemu pierwiastkowi. Praca, którą wykonała Lise Meitner polegała na izolacji oraz zbadaniu właściwości fizycznych i chemicznych nowego pierwiastka chemicznego, a także wykazaniu, że jest on pierwiastkiem macierzystym aktynu. Uczona długo i bardzo skrupulatnie mierzyła wysyłane promieniowanie przez protaktyn. Na podstawie pomiarów doszła do wniosku, że w wyniku przemiany alfa nowy pierwiastek przekształca się w izotop aktynu. Po żmudnych i bardzo trudnych eksperymentach chemicznych Meitner 19 czerwca 1917 roku napisała do Hahna: Mam dobre wiadomości dotyczące naszej pracy. Preparat nr 9 naprawdę wydaje się istotny, aktywność alfa jest najwidoczniej już stała. Myślę, że mamy tę substancję w ręku. 17 stycznia 1918 roku donosiła: […] aktywność [pierwiastka] jest bardzo słaba, ale można ją zmierzyć z całkowitą pewnością i może być zweryfikowana przez prędkość zaniku… W każdym razie teraz możemy myśleć o bardzo szybkiej publikacji. 16 marca 1918 roku w prestiżowym niemieckim czasopiśmie naukowym, Physikalische Zeitschrift, Lise Meitner i Otto Hahn przedstawili artykuł pt. Macierzysta substancja aktynu, nowy pierwiastek radioaktywny o długim okresie półtrwania. Napisali między innymi: Przypuszczenie, że pechblenda była odpowiednim materiałem wyjściowym okazało się w pełni uzasadnione. Udało nam się odkryć nowy pierwiastek radioaktywny, wykazując jednocześnie, że jest to substancja macierzysta aktynu. Dlatego też proponujemy dla niego nazwę protaktyn. Później nazwę zmienili na protaktyn. Chociaż nie od razu była ona oczywista.

Stefan Meyer, b.d., Archiv der Uniwersitat Wien

Stefan Meyer w liście do Lise pisał: Z Twojego listu wynikają strasznie trudne pytania o protaktyn. Wolałbym nazwy Lisonium, Lisottonium, etc. W związku z tym proponuję symbol Lo, ale niestety one się nie nadają, jeśli ktoś pragnie ogólnej akceptacji… Chociaż mimo iż nadal wolę Lisotto, to wiele bardziej znaczące jest, że został odkryty Pa lub Pn, niż pojawiające się najpiękniejszej nazwy. Otto Hahn wspominał: Z powodu wybuchu wojny nie znaliśmy publikacji Soddy’ego i J. A. Cranstona, która ukazała się w tym samym czasie co nasza i donosiła o substancji macierzystej aktynu. Soddy i Cranston próbowali otrzymać tą substancję z pechblendy poprzez sublimację. Preparaty otrzymywali w wyniku zwiększenia ilości emanacji aktynowej, wykazując wzrastające stężenie aktynu. Przy pewnych założeniach, Soddy i Cranston wyliczyli w przybliżeniu czas półtrwania dla aktynu na 3500 lat. […] Nie mogli jednak określić żadnych informacji o charakterystycznych właściwościach nowej substancji. […] Oryginalnymi odkrywcami pierwiastka byli Fajans i Göhring, dlatego mieli prawo do nadania mu nazwy brewium, ze względu na krótki czas półtrwania. Ale Międzynarodowa Komisja Atomowa nie mogła stosować tej nazwy dla pierwiastka, który my odkryliśmy, ponieważ miał on czas półtrwania wielu tysięcy lat. W związku z tym, w pełni uzasadnione okazało się nazwanie długowiecznego izotopu brewium protaktynem (Pa).

Lise Meitner w laboratorium, Berlin, 1912, Archiv der Max-Planck-Gesellschaft, Berlin-Dahlem

Po długich i trudnych dyskusjach z Fajansem ustalono, że nowy pierwiastek będzie nazywał się protaktyn. A dziś, chociaż doskonale wiadomo, że całą pracę wykonała Lise Meitner, tylko dzięki jej uprzejmości i lojalności wraz z nią za odkrywcę pierwiastka 91 uważa się Ottona Hahna.

 

Ida Tacke-Noddack oraz mazur i ren (1925/1926)

György von Hevesy, b.d., domena publiczna
Dirk Coster, b.d., domena publiczna

W 1913 roku brytyjski uczony Henry Moseley przeprowadził systematyczne badania widma promieniowania rentgenowskiego emitowanego przez uprzednio wzbudzone pierwiastki chemiczne. W oparciu o otrzymane wyniki przewidział istnienie brakujących w układzie okresowym pierwiastków o liczbach atomowych 42, 43, 72 i 75. Dzięki jego badaniom Holender Dirk Coster oraz Węgier György von Hevesy pracujący w instytucie Bohra w Kopenhadze odkryli hafn (Hf, liczba atomowa72).

 

Ida i Walter Noddackowie w laboratorium Physikalisch-Technische Reichsamstalt, Berlin, lata dwudzieste XX wieku, Stadtarchiv Wesel

Ida Tacke-Noddack i jej mąż Walter skupili się na pierwiastkach chemicznych o numerach 43 i 75. Szczególnie ciekawym pierwiastkiem był pierwiastek 43. Na przestrzeni lat wielokrotnie donoszono o jego odkryciu i proponowano różne nazwy: w 1818 roku Polinium (gr. szary), w 1844 roku Pelopium (na cześć Pelopsa syna Tantala), w 1846 roku Ilmenium (od gór Ilmensky), w 1877 roku Davyum (na cześć wybitnego chemika Humphrey’a Davy’ego), w 1896 roku lucium (łac. lux, świato) czy w 1908 roku nipponium (jap. Japonia). Ida przystąpiła do pracy analizując dostępną literaturę naukową. Wspominała – Od wiosny 1923 r. spędziłam dziesięć miesięcy, od wczesnego rana do późnej nocy w Państwowej Bibliotece w Berlinie przeszukując prawie sto lat literatury dotyczącej chemii nieorganicznej. Niemieckie małżeństwo uczonych zaczęło badać rudy manganu i platyny. Ida i Walter najpierw mozolnie rozpuszczali, następnie wytrącali, ekstrahowali i zatężali roztwory zawierające nowe pierwiastki. Później wytrącali je w postaci osadów (siarczków), które redukowali gazowym wodorem, następnie ogrzewali w tlenie otrzymując sublimaty bogate w ren, ale nie mazur. Przy udziale Ottona Berga zastosowali analizę opartą na spektroskopii rentgenowskiej. Otrzymane wyniki wskazywały na obecność obu pierwiastków 43 i 75 w badanych rudach. 11 czerwca 1925 roku Walther Nernst przedstawił wyniki pracy w Pruskiej Akademii Nauk. Komunikat donosił o odkryciu w niobicie i tantalicie nowych pierwiastków 43 i 75, których ilości były rzędu 10–6 do 10–7 grama. Pierwiastek 43 uczeni nazwali Masurium (mazur, symbol Ma) dla uczczenia Mazur ojczystego kraju przodków W. Noddacka, zaś pierwiastek 75 Rhenium (ren, symbol Re) od rzeki Ren (łac. Rhenus) w Nadrenii miejsca urodzenia I. Tacke.

Ida Noddack, b.d., Stadtarchiv Wesel

Warto zauważyć, że równolegle z odkryciem Idy i Waltera nowy pierwiastek znaleźli Anglicy i Czesi. Podczas, gdy ci pierwsi uznali odkrycie Niemców, Czesi byli uparci i zaproponowali dla pierwiastka 75 nazwę pragium (na cześć Pragi). Musieli jednak w końcu ulec, gdyż Ida wysłała im swoje próbki, w których potwierdzono obecność pierwiastka Noddacków. W 1926 roku Ida i Walter wydzielili 2 miligramy czystego renu. Roku później Ida wydzieliła 120 miligramów tego metalu z molibdenitu, a w1928 roku z 660 kg molibdenitu gram renu. Noddackowie określili właściwości pierwiastka i zbadali jego związki. Nie zdołali jednak wydzielić czystego mazuru, ani – co gorsze –odtworzyć jego widma. Ernest O. Lawrence nazwał prawa Noddacków do odkrycia mazuru widocznymi urojeniami i dodawał, że najwyraźniej sobie ten fakt wmówili. Jednakże mazur figurował jako pierwiastek chemiczny w tablicy Mendelejewa i podręcznikach do chemii aż do 1949 roku, kiedy to w Amsterdamie podczas ustaleń konferencji Międzynarodowej Unii Chemii Czystej i Stosowanej (IUPAC) skreślono go z listy pierwiastków. W 1937 roku Carlo Perrier i Emilio Segrè otrzymali pierwiastek 43 w wyniku reakcji syntezy jądrowej, poprzez bombardowanie metalicznego molibdenu (pierwiastek 42) deuteronami (izotopami wodoru) lub neutronami. Nazwali go technetem (symbol Tc, z gr. technetos – sztuczny). W 1967 roku Segrè twierdził, że Noddackowie w kwestii mazuru byli zwyczajnie nieuczciwi.

Ida Noddack w laboratorium, b.d., Stadtarchiv Wesel

Historyk nauki William H. Brock wyjaśnił konkretnie, dlaczego Ida i Walter powinni zostać uznanymi odkrywcami mazuru. W książce Historia chemii napisał:

Ren został łatwo uznany i niezależnie odkryty w tym samym roku przez innych badaczy, natomiast odkrycie mazuru okazało się wątpliwe. Małżonkowie Noddack zdołali wydzielić miligramowe próbki renu z setek kilogramów rud, nie udało się to jednak w przypadku mazuru. W latach trzydziestych, mimo wzmianek o mazurze w podręcznikach i umieszczaniu go w zestawieniach pierwiastków, na ogół uważano, że dane rentgenowskie nie stanowią dostatecznego dowodu istnienia tego pierwiastka. Sądzono, że Noddackowie pośpieszyli się z ogłoszeniem swego odkrycia. Jak dziś wiadomo, pierwiastek 43 (technet) jest produktem rozszczepienia uranu i wykazano, że rudy badane przez Noddacków zawierały uran w ilości umożliwiającej pojawienie się linii mazuru (technetu) w widmach rentgenowskich.

Z perspektywy czasu wydaje się więc słusznym przywrócić mazur do układu okresowego i przypisać pierwszeństwo odkrycia pierwiastka 43 Idzie i Walterowi Noddackom. Czy jest to jednak możliwe?

 

Marguerite Perey i frans (1939)

Pracownicy Instytutu Radowego w Paryżu w bibliotece, 1930. Siedzą, od lewej: Marguerite Perey, Leonie Razet, Marie-Isabelle Archinard i Sonia Cotelle. Stojący od lewej: Andre Régnier, Alexis Yakimach, Raymond Grégoire, Renée Galabert, Tcheng-Da-Tchang i Frederic Joliot-Curie, Musée Curie, coll. ACJC

Poszukiwania fransu nazywanego eka-cezem były równie długie jak poszukiwanie pierwiastków Noddacków. W 1925 roku Radziecki chemik D. K. Dobroserdov twierdził, że znalazł eka-cez w próbce potasu (radioaktywność z próbki pochodziła z naturalnie występującego radioizotopu potasu-40). Opublikował wyniki pracy, a pierwiastek nazwał russium. Rok później angielscy chemicy Gerald J. F. Druce i Frederick H. Loring analizowali zdjęcia rentgenowskie siarczanu manganu(II). Zaobserwowali linie spektralne, które uważali za eka-cez. Zapowiedzieli odkrycie pierwiastka 87 i zaproponowali nazwę alkalium, gdyż byłby to najcięższy metal alkaliczny. W 1930 roku Fred Allison z Alabama Polytechnic Institute twierdził, że odkrył pierwiastek 87 podczas analizy minerałów polucytu i lepidolitu i zaproponował nazwę virginium. Cztery lata później H. G. MacPherson z UC Berkeley podważył i obalił odkrycie Allisona, co doprowadziło do otwartego sporu uczonych. W 1936 roku rumuński fizyk Horia Hulubei i jego koleżanka Yvette Cauchois przeanalizowali polucyt używając aparat rentgenowski o wysokiej rozdzielczości. Zauważyli kilka słabych linii emisyjnych, które przypuszczalnie należały do pierwiastka 87. Zgłosili swoje odkrycie i zaproponowali nazwę moldavium. Rok później prace Hulubeia zostały skrytykowane przez amerykańskiego fizyka F. H. Hirsha Jr., który odrzucił metody badawcze Hulubeja i Cauchois twierdząc, że analizowali oni linie rtęci lub bizmutu.

Marguerite Perey, 1940, Musée Curie, col. ACJC

W 1935 roku Marguerite Perey uczennica Marii Skłodowskiej-Curie przeczytała artykuł amerykańskich naukowców, którzy donosili, że odkryli promieniowanie beta wysyłane przez aktyn. Perey była sceptyczna względem ich doniesień, bowiem energia cząstek beta nie pasowała do cząstek emitowanych przez aktyn. Miała ona spore doświadczenie z aktynem, gdyż pracowała z nim już ponad siedem lat. Domyślała się, że amerykanie muszą dysponować zanieczyszczoną próbką, w której cząstki beta emituje atom potomny tj. taki, który powstaje z aktynu i pozostaje w badanej przez nich próbce. Chcąc udowodnić swoją hipotezę przystąpiła do pracy przygotowując niezwykle czystą próbkę aktynu-227. Zadanie było czasochłonne i bardzo precyzyjne. Uczona musiała działać szybko, aby w próbce nie powstawały atomy potomne. Jej finezyjne badanie polegało na spostrzeżeniu, że niewielka część – około 1,2% – całkowitej radioaktywności aktynu pochodziła z emisji cząstek alfa. Nikt nie podejrzewał, że aktyn-227 emituje cząstki alfa przekształcając się w pierwiastek 87 o czasie połowicznego zaniku 22 minuty i jednocześnie cząstki beta (98,8%) przechodząc w izotop toru-227 (chociaż pierwsze doniesienia na ten temat pojawiły się już w 1914 roku). Jest to tzw. rozgałęzienie. Powstający w ten sposób izotop pierwiastka 227 Perey nazwała aktynem K (Ac-K).

Andre Debierne, 1940, Musée Curie, col. ACJC

Jej bezpośrednim przełożonym był Debierne, chociaż pracowała w laboratorium kierowanym przez Irène Joliot-Curie. Dlatego też o swoim zaskakującym odkryciu poinformowała najpierw Irène. Zaproponowała nawet nazwę catium, ale Joliot-Curie odradziła jej ją, gdyż mylnie by się mogła kojarzyć z kationem. Idąc wzorem Marii Skłodowskiej-Curie Perey zaproponowała więc nazwę dla nowego pierwiastka frans. W tym samy czasie o odkryciu dowiedział się Debierne. Uważał, że jego pracownica powinna najpierw poinformować o odkryciu jego i poczuł się urażony. Jego złość była tak potężna, że nie chciał uznać odkrycia Perey. Nie trafiały do niego żadne argumenty. Konflikt trwał kilka miesięcy. Ostatecznie zgodził się, aby uznać Perey za odkrywczynię pierwiastka i zaakceptował proponowaną przez nią nazwę frans (87Fr). Uczona w jednym z listów pisała: Mam wielką nadzieję, że frans przyda się do leczenia wcześnie rozpoznanego raka. Moim największym życzeniem jest, aby wykonać to zadanie w przyszłości. Niestety sama padła ofiarą radioaktywności – zmarła na nowotwór 15 maja 1975 roku…

 

Zalecana literatura:

  1. T. Pospieszny, Pasja i geniusz. Kobiety, które zasłużyły na Nagrodę Nobla, Wydawnictwo Po Godzinach, Warszawa, 2019.
  2. M. Fontani, M. Costa, M. V. Orna, The lost elements. The periodic table’s shadow side, Oxford University Press, New York, 2014.
  3. I. Eichstaedt, Księga pierwiastków, Wiedza Powszechna, Warszawa 1970.
  4. S. Kean, Znikająca łyżeczka. Dziwne opowieści chemicznej treści, Ferria Science, Łódź, 2017.

Ellen Gleditsch — norweska pionierka radiochemii

Tomasz Pospieszny#inspirujemy

 

 

Ellen Gleditsch jest jedną z niewielu pionierek radiochemii, która jest nie tylko zapomniana w świecie, ale także w Norwegii – kraju rodzimym. Była niezwykle aktywna zawodowo, większą część życia spędziła podróżując i współpracując z innymi naukowcami. Działała także w organizacjach międzynarodowych.

Dom rodziny Gleditsch w Tromsø, National Library of Norway, domena publiczna

Uczona przyszła na świat 29 grudnia 1879 roku w Mandal – małym miasteczku położonym nad Morzem Północnym w południowej Norwegii. Była najstarszym z dziesięciorga rodzeństwa: Karl (1881–1974), Birgit (1882–1941), Eivind (1885–1943), Leif (1886–1946), August (1888–1913), Adler (1893–1978), bliźniaczki Liv (1895–1977) i Astrid (1895–1924) oraz Kristian (1901–1973). Rodzina Gleditschów przybyła do Norwegii około sto lat wcześniej z Jugosławii. Wędrowali przez Niemcy i Danię, gdzie przodek uczonej, Carl August Ludwig von Gleditsch z Sachsen-Weimar, podjął pracę jako kapral w duńskiej armii i poślubił Dunkę. Para później przeprowadziła się i osiedliła w Norwegii, która w 1790 roku była częścią Danii. Ojciec Ellen, Karl Kristian (1851–1913) był synem luterańskiego ministra. Szybko zyskał opinię szanowanego nauczyciela przedmiotów ścisłych, a później także jako dyrektor szkoły średniej w Mandal. W 1889 roku rodzina przeprowadziła się do Tromsø na dalekiej północy Norwegii, gdzie Karl Kristian kontynuował karierę nauczycielską. Kilka lat później został także szanowanym politykiem. Z kolei matka Ellen, Petra Birgitte Hansen (1857–1913) była córką kapitana żeglugi. Była silną i niezależną kobietą angażującą się w politykę. Należała do pierwszego ruchu sufrażystek w Norwegii. Uwielbiała muzykę ludową i tą pasją zainspirowała także swoje dzieci. Według Ellen matka miała niezwykłe zdolności językowe. Pasjonowała ją przyroda i astronomia. Gleditschowie lubili spędzać czas na wsi i zabierali dzieci na długie wędrówki po lasach i górach. Często także żeglowali. Podczas wycieczek ojciec zakochany w botanice uczył swoje dzieci jak rozpoznawać i stosować rośliny w lecznictwie.

Ellen z matką i ojcem, 1913/1914, National Library of Norway, domena publiczna

Miłość rodziców, ich wzajemna troska oraz otwartość na świat sprawiła, że dzieci wychowywały się w szczęśliwej i opiekuńczej rodzinie. Ellen bardzo wcześnie nauczyła się szacunku dla innych ludzi, ale również dla przyrody. Często także, jako najstarsza z rodzeństwa, pomagała matce w opiece nad młodszym rodzeństwem. Wydaj się, że właśnie wówczas rozwinęła się w niej etyka pracy, bezinteresowność, skromność, troska o innych i głębokie wartości humanitarne, które zdominowałyby jej osobowość i pozostały w niej przez całe życie. Ellen w wieku osiemnastu lat zdała egzamin końcowy będąc najlepszą uczennicą w klasie. Znała łacinę, niemiecki, angielski, ale najbardziej interesowała się naukami przyrodniczymi. Zdecydowała się na podjęcie stażu w aptece. W 1897 roku przeniosła się do Oslo, gdzie kontynuowała naukę. Po kilkuletniej praktyce zdała dwa ważne egzaminy: w 1900 roku egzamin na asystenta farmaceutycznego i w 1902 roku niezwykle trudny egzamin na farmaceutę dyplomowanego.

 

Ellen Gleditsch w stroju absolwentki, b.d., National Library of Norway, domena publiczna

 

Po latach uczona wspominała:

Po egzaminie z farmakologii dr Bødtker doradził mi kontynuację studiów w laboratorium uniwersyteckim pod kierunkiem profesora Hiortdahla. Tak bardzo chciałam kontynuować naukę, ale nie miałam pieniędzy, a trzeba było przetrwać, więc zacząłem pracować jako korepetytorka. Wszystko układało się nawet dobrze, ale nie miałam tyle czasu na naukę, ile bym chciała. To była najpierw kwestia przetrwania, a potem nauki. Ale tak naprawdę poszło lepiej, niż mogłoby się wydawać. W 1903 roku zostałam asystentką w uniwersyteckim laboratorium chemicznym, a w 1905 roku zdałam egzamin maturalny, zaś w 1906 roku kwalifikacyjny egzamin wstępny na uniwersytet.

 

Ellen Gleditsch (z lewej) i jej przyjaciółka — botaniczka Thekla Resvoll (1871–1948)[1900 roku prowadziła kursy z botaniki roślin dla farmaceutów], ok. 1905, Oslo Museum, CC BY–SA
Eyvind Bødtker, d.b., fot. Borgens Atelier, Norsk Farmasihistorisk Museum, CC BY–SA

Doktor Eyvind Bødtker (1867–1932) był jednym z najlepszych norweskich chemików organików. Przez lata był mentorem i przyjacielem Ellen. W 1907 roku opublikowała swój pierwszy artykuł naukowy, który za jego radą został przetłumaczony na język francuski i opublikowany we francuskim czasopiśmie naukowym. Bødtker często bywał we Francji i był pod wielkim wrażeniem francuskiego życia kulturalnego oraz naukowego. To on miał niewątpliwy wpływ na Ellen i zapewne obudził w niej pragnienie wyjazdu poza odizolowaną społeczność naukową Oslo. Kiedy podopieczna wyznała mu, że jej największym marzeniem jest nauka w laboratorium Marii Skłodowskiej-Curie, Bødtker postanowił działać. Pojechał do Paryża i odwiedził laboratorium Madame Curie. Ponieważ jej nie zastał zostawił wiadomość moja utalentowana asystentka bardzo chciałaby pracować dla Pani, wyłącznie z zamiłowania do nauki, nie dla zdobycia dyplomu. Kiedy po kilku dniach powrócił spotkał się z Marią. To początkowo odrzuciła prośbę Bødtkera twierdząc, że nie ma już miejsca w laboratorium. Uczony jednak nie ustępował. Pokazał Marii Curie pracę autorstwa Ellen. Praca wydawała się interesująca, ale noblistka nadal twierdziła, że nie ma miejsca w pracowni. Wówczas Bødtker stwierdził, że mademoiselle Gleditsch jest tak mała i lekka, że nie zajmie dużo miejsca w pracowni. W końcu Maria Curie ustąpiła. Według wielu historyków nauki decydującym czynnikiem było prawdopodobnie to, że większość stypendystów w laboratorium Marii była fizykami, a Curie bardzo potrzebowała chemika. Idealną kandydatką była Gleditsch. Wielkie marzenie się ziściło.

 

Instytut Radowy w Paryżu, 1929, Wellcome Images, CC BY–4.0

Gleditsch otrzymała stypendium królowej Norwegii i Szwecji. Było ono niezbędne, aby opłacić pobyt w laboratorium Curie. Jednak Maria Skłodowska-Curie zrobiła tym razem wyjątek. W liście do Ellen napisała: […] jeśli podejmie Pani tę pracę [rekrystalizacja soli baru i radu], która zajmie tylko część Pani czasu, a będzie stanowić ogólną korzyść dla laboratorium, mógłbym zwolnić Panią z opłat […]. Jednocześnie mogłaby Pani pracować nad innymi, bardziej interesującym problemami, które mogą prowadzić do nowych wyników. W październiku 1907 roku Ellen Gleditsch wyjechała do Paryża. Początkowo mieszkała ze swoim bratem Adlerem, a później wynajęła małe mieszkanko za Panteonem, skąd miała blisko do pracowni i Sorbony. Po latach wspominała:

Pomieszczenia, które miała do dyspozycji Maria Curie były położone rozłożyście. Przy wejściu znajdowało się duże biuro z przylegającym ciemnym pokojem, w pobliżu pokoju pełniącego funkcję biblioteki. Trzeba było przejść przez podwórko, by dostać się do dużego laboratorium, w którym można było znaleźć większość sprzętu naukowego. Obok znajdowało się mały gabinet Marii Curie i inny pokój używany przez André Debierneʼa.

 

Maria Skłodowskia-Curie, 1911, Library of Congress

Precyzja z jaką Ellen podjęła się rozdziału soli baru i radu była tak wielka, że Madame Curie szybko uczyniła z niej osobistą asystentkę. W 1907 roku obie rozpoczęły prace nad eksperymentem, który miał obalić teorię Williama Ramsaya (1852–1916). Chemik ów twierdził, że w wyniku działania emanacji radu na miedź, otrzymał lit i sód. Maria Curie wraz z Ellen przeprowadziły niezwykle staranne doświadczenia, stosując w miejsce szklanych naczyń, naczynia platynowe. Stosunkowo szybko uczone stwierdziły, że efekt opisany przez Ramsaya nie istnieje, a obecność litu i sodu jest związana z używanymi przez niego szklanych i kwarcowych naczyń. Pomimo wielu różnic w osobowościach obie panie szybko się polubiły i być może zaprzyjaźniły. Gleditsch była często zapraszana do domu Curie w Sceaux, gdzie poznała córki Marii. Wydaje się również, że był to początek przyjaźni pomiędzy Ellen i Irène. Podczas jednej z krótkich wizyt w Norwegii Gleditsch zaręczyła się z młodym oficerem. Według biografów uczonej, para była bardzo różna i intelektualnie niedobrana. Zaręczyny – prawdopodobnie jedyny związek uczuciowy Gleditsch, który mógł zakończyć się małżeństwem – wkrótce zostały zerwane. W 1926 roku Gleditsch mówiła:

Często wymagana jest obecność [kobiety] w domu. Kobieta, która chce zostać badaczem, musi pogodzić dwa przeciwstawne żądania. Badania wymagają przede wszystkim refleksyjnej atmosfery, możliwości myślenia w ciszy i spokoju oraz skoncentrowania się na konkretnym problemie. Materialne obawy, troska o męża lub dzieci pozostawione w domu bez odpowiedniej pomocy lub opieki zabiją wszelkie szanse na pierwszorzędne wysiłki.

W 1912 roku Gleditsch otrzymała licencjat, z którym powróciła do Norwegii. Przyznano jej skromne stypendium na uniwersytecie w Oslo. Uczona próbowała kontynuować badania związane z czasem połowicznego zaniku radu, a jeszcze rozpoczęte w Paryżu, jednak na przeszkodzie stał brak odpowiednio wyposażonego laboratorium. Bardzo szybko zorientowała się, że swoją pasję i zainteresowanie radioaktywnością będzie mogła rozwijać w Stanach Zjednoczonych. Niestety los pisze własny scenariusz.

 

Portret dr Ellen Gleditsch, b.d., National Library of Norway

Na początku 1913 roku Ellen straciła oboje rodziców i jednego z braci. Została tym samym głową rodziny. Starała się utrzymywać dom i łożyła na edukacje rodzeństwa. Więzi rodzinne były bardzo mocne, co manifestowało się między innymi tym, że Ellen do końca życia mieszkała z bratem Adlerem. Pod koniec feralnego roku Gleditsch otrzymała stypendium Fundacji Amerykańsko-Skandynawskiej. Napisała do Bertrama Boltwooda (1870–1927) z Yale oraz Theodore’a Lymana (1874–1954) z Harvardu wyrażając chęć podjęcia z nimi współpracy. Po odmowie Lymana, który stwierdził, że żadna kobieta nigdy nie pracowała w jego laboratorium, i nie do końca optymistycznym liście Boltwooda, uparta i zdecydowana Ellen pojechała do Stanów Zjednoczonych. Może budzić to zdziwienie, bowiem Boltwood słyną ze swoich szowinistycznych poglądów. Po latach Gleditsch mówiła (nie odnosząc się do jego nazwiska), że pracowała z uczonym, który był znany z nienawiści do kobiet. I ją akceptował bo nie krzyczała. Według uczonej był to największy komplement w mojej karierze naukowej. To właśnie tutaj w semestrze 1913–1914 uczona określiła okres połowicznego zaniku radu na 1686 lat (dziś wiadomo, że wynosi on 1620 lat). Praca ta sprawiła, że uczona została rozpoznawalna w świecie nauki. Stała się wiodącą specjalistką w izolacji i oddzielaniu substancji promieniotwórczych od minerałów. Theodore W. Richards (1868–1928), zaprosił ją na Harvard, a wiosną 1914 roku otrzymała doktorat honoris causa Smith College w Massachusetts. Również Lyman zmienił zdanie i zaproponował jej posadę. Gleditsch wykładała teorię atomu, omawiając powstałą właśnie teorię kwantów oraz ostatnie prace Bohra, Rutherforda i Moseleya. Rozszerzyła swoje prace o badania nad radioaktywnymi minerałami, którymi interesowała się przez całe życie. Opracowała procedury analityczne izolacji wielu substancji radioaktywnych znalezionych w norweskich minerałach i dostarczała próbki do laboratorium Curie. Jako pierwsza zwróciła uwagę na znaczenie izotopów ołowiu w celu dokładnego określenia wieku Ziemi.

Na Uniwersytecie Harvarda Gleditsch zaangażowała się w badania izotopów. W tamtym czasie wiadomo było, że masa atomowa pierwiastków promieniotwórczych (lub tych, które powstawały w wyniku rozpadu promieniotwórczego) może się różnić w zależności od ich pochodzenia geologicznego. Na przykład, w rudach bogatych w naturalnie występujący tor obfitował ołów-208. Natomiast w rudach bogatych w uran dominował ołów-206. Problem pojawił się kiedy Francis Aston (1877–1945) ogłosił, że znalazł dwie różne masy atomowe dla chloru (odpowiednio 35 i 37), a średnia masa atomowa wynosi 35,46. Chlor nie jest pierwiastkiem radioaktywnym, zatem trudno było wytłumaczyć tą anomalię. Wyglądało na to, że także w tym przypadku skład izotopowy zmieniał się w zależności od źródła (tak jak w dla pierwiastków radioaktywnych). Gleditsch i jej współpracownicy badając chlor pochodzący z różnych źródeł, odkryli, że skład izotopowy chloru w rzeczywistości nie różnił się w zależności od źródła. Badacze określili masę atomową pierwiastka na dwa różne sposoby. W pierwszej metodzie strącili chlorek srebra za pomocą azotanu srebra. Chlorek srebra przemyli, wysuszyli i zredukowali do srebra metalicznego za pomocą gazowego wodoru. Na podstawie masy wysuszonego chlorku srebra i srebra metalicznego wyznaczyli ciężar atomowy chloru. Druga metoda polegała na określeniu gęstości nasyconych roztworów chlorku sodu, a następnie masy chloru. Jednakże Irène Curie w Paryżu otrzymała inny wynik. Gleditsch doszła jednak do wniosku, że próbki Curie musiały być zanieczyszczone. Masa atomowa chloru była zatem stała.

Oczywiście bardzo szybko zaczęła się uczoną interesować prasa. Podczas jednego z wywiadów zapytano ją o chęć wyjścia za mąż. Ze względu na sporą ilość pracy zwyczajnie nie mam [na małżeństwo] czasu; moimi zainteresowaniami są badania [naukowe], które pochłaniają wszystkie moje myśli – odpowiedziała Gleditsch.

Eva Ramstedt, ok. 1910, Uppsala University Library

Wybuch pierwszej wojny światowej przyniósł uczonej naukową izolację. Nie mogła wyjeżdżać, miała kłopoty z dostępem do światowej literatury specjalistycznej. W listopadzie 1915 roku pisała do Marii Skłodowskiej-Curie:

Minęło dużo czasu, odkąd miałam od Ciebie jakieś wiadomości. Mam nadzieję, że radzisz sobie tak dobrze, jak pozwalają na to takie czasy… Jak zapewne wiesz, tego lata spotkałam się z panią Ramstedt. Wspólnie badałyśmy radioaktywność w źródłach i wodzie oraz elektryczność w atmosferze. Mamy nadzieję, że będziemy mogły kontynuować [badania] w przyszłym roku. Miło było rozmawiać o Paryżu, laboratorium Curie i wspomnieniach z naszych czasów studenckich. Przydało mi się przynajmniej rozmawiać z kimś, kto pracuje nad radioaktywnością. Mam tu przyjaciół, chemików i fizyków, ale żaden z nich nie zajmował się wiele promieniotwórczością… Chciałabym pojechać do Paryża i Cię odwiedzić! Oby tylko warunki na to wkrótce pozwoliły!

W 1916 roku otrzymała stanowisko docenta oraz uczciwą pensję. Mogła prowadzić badania i zatrudniać współpracowników. Napisała pierwszy podręcznik dotyczący radioaktywności wydany jednocześnie w Szwecji i Norwegii pt. Rad i procesy radiochemiczne. W 1917 roku została wybrana na członkinię Akademii Nauk w Oslo. Została tym samym drugą kobietą, która dostąpiła tego zaszczytu (pierwszą była Kristine Bonnevie). Uważała, że współpraca międzynarodowa jest niezwykle ważna dla nauki. Ellen Gleditsch twierdziła, że:

W tej atmosferze [wyjazdów] dowiedziałam się, w jaki sposób problem [naukowy] rodzi się w jednym laboratorium, jest podejmowany w innym, a potem może zostać rozwiązany w jeszcze innym. Dowiedziałam się, że konkurencja i wyścig związany z rozwiązaniem [problemów naukowych] jest ściśle powiązany z postępem nauki. Powstaje rodzaj braterstwa między tymi, którzy pracują w tym samym laboratorium, w którym powstają różne problemy, gdzie są omawiane i być może ich rozwiązania skutkują publikacją. Rozwiązanie to dociera w końcu do laboratoriów w innych krajach, w których badane są te same problemy. I w końcu człowiek zdaje sobie sprawę – być może tylko poprzez małe osobiste rozczarowania lub sukcesy, że ktokolwiek podejmuje ten decydujący, ostatni krok związany z rozwiązaniem [problemu], czy płynie z zagranicy czy nie, ma drugorzędne znaczenie.

W 1919 roku Gleditsch wyjechała na dziewięciomiesięczne stypendium do Paryża. Rok później pojechała do Rutherforda do Cambridge i Soddy’ego do Oxfordu, z którym się zaprzyjaźniła i którego prace szczególnie ceniła. Następnie powróciła do Paryża, aby zastąpić podróżującą do Ameryki Południowej Marię Curie w laboratorium. Po powrocie do Norwegii została uhonorowana przez Norweską Akademię Nauk prestiżową nagrodą Nansena.

 

Ellen Gleditsch na schodach Instytutu Radowego w Paryżu, 1924 [za:] Natalie Pigeard-Micault, Les femmes du laboratoire Curie, Glypche, Paris 2013

W 1922 roku Gleditsch po raz pierwszy w liście do Marii Skłodowskiej-Curie skarżyła się na problemy zdrowotne. Pisała, że cierpi na anemię, która powoduje częste przeziębienia. Być może było to związane z pracą z substancjami radioaktywnymi, jednakże zważywszy na fakt, że uczona żyła prawie osiemdziesiąt dziewięć lat można wnioskować, że miała wyjątkowo silny organizm.

W okresie międzywojennym Gledisch skoncentrowała się na badaniu izotopów w minerałach. Część prac wykonała wspólnie z młodszą siostrą Liv, która także była chemikiem. Uczona zaangażowała się również w jedną z komisji działających przy Lidze Narodów. Głośno mówiła:

Nie ma znaczenia, czy praca jest wykonywana przez niską kobietę w Bułgarii czy przez wysokiego mężczyznę w Stanach Zjednoczonych, jeśli wykonano ją dobrze. I właśnie to musimy zrobić: pracować tak dobrze, aby nikt nie ośmielił się powiedzieć – to dobra robota dla kobiety, ale aby wszyscy mogli powiedzieć – to dobra robota w ogóle. Rasa i płeć nie mają znaczenia w nauce.

Ellen Gledtisch, ok. 1935, Oslo Museum, CC CC 1.0

W 1929 roku po wielu perturbacjach została profesorem chemii. W liście do Marii Curie pisała: Dokonało się. Trzy dni temu zostałam profesorem. Mam szczerą nadzieję, że będę w stanie wykonać dobrą robotę; i że nie będzie brakowało pracy. Mam również nadzieję, że od czasu do czasu będę Cię odwiedzać i że te wizyty będą dla mnie źródłem inspiracji i zachęty. Uważała, że praca ze studentami oznacza pracę nad przyszłością. To uczeń jutro będzie kontynuował naszą pracę. Aby popularyzować naukę, Gleditsch zaczęła wygłaszać wykłady popularnonaukowe w radio, pisała też artykuły w języku francuskim, angielskim, niemieckim i norweskim. Była autorką biografii wielu naukowców, których znała osobiście.

Podczas drugiej wojny światowej Gleditsch przyczyniła się do znalezienia bezpiecznej przystani w Norwegii dla uchodźców, głównie ze społeczności uniwersyteckiej. W jej laboratorium w Oslo i innych częściach kraju znaleziono miejsca dla uciekających naukowców. Wśród nich znaleźli się Elizabeth Rona i Marietta Blau. Kiedy Niemcy okupowali Norwegię, Gleditsch nigdy nie rezygnowała z wysiłków przeciwstawienia się okupantom i marionetkowemu reżimowi. Starała się utrzymać ducha oporu i przygotować się na spodziewane ataki na wolność akademicką i osobistą. Nic jej nie złamało. Jej brat, Adler był przez kilka lat jeńcem wojennym. Siostra Liv została aresztowana w ostaniem roku wojny. Ellen Gleditsch nadal okazywała pogardę okupantom, pomagając studentom, naukowcom i innym ludziom, którzy znaleźli się w niebezpieczeństwie. Kilkakrotnie ukrywała ich w swoim mieszkaniu. W 1943 roku uczona została aresztowana. Przesłuchiwał ją dobrze wykształcony niemiecki oficer. Po niemiecku przekonała go, aby ją wypuścił. I właściwie nie wiadomo dlaczego, oficer podziękował jej za miłe spotkanie i wyraził nadzieję, że spotkają się ponownie w przyjemniejszych okolicznościach. Wkrótce jednak została oskarżona o działalność polityczną na uniwersytecie i zakazano jej pracy na uczelni.

 

Zebranie Komisji Norm i Jednostek Promieniotwórczości w Sztokholmie w 1953; od lewej m.in: Raymond Delaby (1.),  Irène Joliot-Curie (6.), Ellen Gleditsch (9.), Friedrich Paneth (10.), austriacka fizyk Berta Karlik (11.) i George de Hevesy (12.), National Library of Norway

 

Po wojnie pozostała w kontakcie z przyjaciółmi i kolegami, takimi jak np. Lise Meitner, którą regularnie odwiedzała w Sztokholmie. W 1946 roku uczona przeszła na emeryturę i rozpoczęła współpracę z UNESCO. Jej celem była walka z analfabetyzmem. W 1947 roku na zaproszenie Frederica Joliota-Curie wzięła udział w ceremonii z okazji dziesiątej rocznicy śmierci Rutherforda. W 1952 roku została powołana do norweskiej komisji ds. koordynacji naukowej jako przedstawicielka rządu, gdzie była rzecznikiem międzynarodowej kontroli nad bombą atomową. W tym samym roku zrezygnowała z pracy w UNESCO w proteście przeciwko przyjęciu Hiszpanii pod faszystowskim reżimem Franco jako członka instytucji. Przez cały czas publikowała. Pod koniec życia zainteresowała się szczególnie historią nauki. Jej ostatni artykuł dotyczący życia i pracy szwedzkiego chemika Carla Wilhelma Scheele’a został opublikowany w 1968 roku. Uczona otrzymała wiele nagród i wyróżnień, w tym między innymi w 1962 roku jako pierwsza kobieta doktorat honoris causa Sorbony, medal miasta Paryża, została także honorowym obywatelem Paryża. Otrzymała również doktorat honoris causa Uniwersytetu w Strasburgu.

Pod koniec maja 1968 roku spędzała weekend w swoim wiejskim domu w Enebakk pod Oslo. Poczuła się źle. Straciła przytomność. Lekarze orzekli, że dostała udaru. Kilka dni później, 5 czerwca w wieku osiemdziesięciu dziewięciu lat Ellen Gleditsch zmarła.

Można by oczekiwać, że w Norwegii pamięć o uczonej będzie pielęgnowana i trwała. Niestety niewiele osób zna tą wyjątkową kobietę i jej osiągnięcia. Niestety mało kto pamięta Ellen Gleditsch – wybitną uczoną, działaczkę pokojową oraz przyjaciółkę i współpracowniczkę Marii Skłodowskiej-Curie.

 

W styczniu 2019 roku Svein Stølen – rektor Uniwersytetu w Oslo – odsłonił pamiątkową plakietę na budynku przy ulicy Jonas Reins 1 w Oslo, gdzie Ellen Gleditsch mieszkała w latach 1931–1968, fot. Eivind Torgersen, [za:] https://forskning.no
_______________

Literatura zalecana:

[1] A.-M. Weidler Kubanek, Nothing Less Than An Adventure: Ellen Gleditsch and Her Life in Science, CreateSpace Independent Publishing Platform, 2010.

[2] A. Lykknes, Ellen Gleditsch and Research on Radium, Chlorine and Potassium, [w]: Women in Their Element: Selected Women’s Contributions To The Periodic System, ed., Annette Lykknes, Brigitte Van Tiggelen, World Scientific Publishing Co, Singapore 2019.

[3] A. Lykknes, L. Kvittingen, A. K. Børrese, Ellen Gleditsch: Duty and responsibility in a research and teaching career, 1916-1946, Historical Studies in the Physical and Biological Sciences, 36 (1), 2005, str. 131–188.

[4] A. Lykknes, H. Kragh, L. Kvittingen, Ellen Gleditsch: Pioneer Woman in Radiochemistry, Phys. Perspect., 6, 2004, str. 126–155.

[5] A. Lykknes, Ellen Gleditsch: Woman Chemist in IUPAC’s Early History, Chemistry International, 2019, str. 26–27.

[6] A.-M. Weidler Kubanek, C. P. Grzegorek, Ellen Gleditsch: Professor and Humanist, [w]: A Devotion to Their Science: Pioneer Women of Radioactivity, ed., Marlene F. Rayner-Canham, Geoffrey W. Rayner-Canham, McGill-Queen’s University Press, Québec 1997.

[7] A. Lykknes, Ellen Gleditsch: Professor, Radiochemist, and Mentor, Department of Chemistry Norwegian University of Science and Technology Trondheim, Norway, Ph. D. thesis, 2005.

[8] M. F. Rayner-Canham, G. W. Rayner-Canham, Sir W. Grenfell College, Stefanie Horovitz, Ellen Gleditsch, Ada Hitchins, and the discovery of isotopes, Bull. Hist. Chem., 25(2), 2000, str. 103–108.