/ Tomasz Pospieszny /
Chciałbym, żeby zginęła tak jak w filmie „Agoraˮ w reżyserii Alejandro Amenábary. Żeby została uduszona. Bez bólu i cierpienia. Szybko. Może nagle. Chciałbym, żeby biorąc ostatni wdech do płuc widziała to, co ukochała najbardziej. Żeby widziała elipsę. Żeby umierała w przeświadczeniu piękna i prawdy. Piękna i prawdy Nauki.
Niewiele o Niej wiemy. Raczej ją wyczuwamy. Szukając Jej życia odnajdujemy drobne kawałki, które zdradzają fragmenty. Tylko fragmenty. Urodziła się około 370 roku. I już tutaj jest kłopot, bowiem według badań prof. Marii Dzielskiej, biografki uczonej, miała się urodzić około 355 roku. Została zamordowana w 415 roku. Miała więc około sześćdziesięciu lat. Być może kształciła się w Atenach. Jednak prawdopodobnie nigdy nie opuściła rodzinnego miasta. Z pewnością Jej głównym mentorem był ojciec – Teon (około 335–405), matematyk i astronom. Wiemy, że jest Autorką komentarzy do „Arytmetykiˮ Diofantosa, „Stożkowychˮ Apoloniusza czy „Kanonu astronomicznegoˮ. Z pewnością krytycznie opisała także trzecią księgę „Almagestuˮ Ptolemeusza. Wspólnie z ojcem pracowała nad komentarzem do „Elementówˮ Euklidesa. Teon uważał, że córka przewyższała go w matematycznej wiedzy i wizji. Była podobno zafascynowana krzywymi stożkowymi (elipsą, hiperbolą i parabolą). Wprawdzie do nauki pojęcie wprowadził Menechamos, jednak szczegółowe studia oddał im wspomniany już Apoloniusz z Pergii, którego prace zostały częściowo skomentowane przez Hypatię. Niestety nie mamy już tej pewności w kwestii wynalezienia przez Nią astrolabium czy areometru. Wiadomo, że jego podstawy teoretyczne podłożył Ptolemeusz. Ulepszona wersja przyrządu trafiła do Teona. Jeden z uczniów Hypatii napisał, że pomagała w budowie i zrozumieniu funkcjonowania przyrządu. Miała wymyśleć higrometr umożliwiający określanie gęstości i ciężaru płynów. Niestety nie zachował się żaden z Jej rękopisów o tym świadczący. Hypatia nauczała matematyki i uwielbianej przez siebie astronomii w aleksandryjskim Muzejonie. Była także wykładowczynią filozofii w szkole neapolitańskiej. Często wykładała publicznie – albo w swoim domu, pod którym gromadziły się tłumy, albo w salach wykładowych. Uczniowie cenili Jej talent dydaktyczny, urodę i skromność. Była autorytetem moralnym. Podziwiano Jej wiedzę, logiczne wywody, ale także umiar, prostotę ubioru, wstrzemięźliwość seksualną, miłość do Aleksandrii, w której sprawy się angażowała. Niektórzy uważali, że była ceniona przez całe miasto. W księdze Suda czytamy – W słowach wymowna i logiczna, w czynach swych rozważna i szlachetna… Miasto przywitało Ją godnie i oddało Jej należyty szacunek. I to była Jej zguba.
Władzę w Aleksandrii sprawował prefekt cesarza Teodozjusza Orestes. Był doskonale wykształconym chrześcijaninem o liberalnych poglądach. Dodajmy, że wiarę przyjął, aby uniknąć problemów natury politycznej. Tak się nie stało. Ponieważ wysoko cenił Hypatię często radził się Jej. To z kolei wzbudzało wściekłość biskupa Cyryla. Maluczkiego, zawistnego, bezwzględnego i żadnego władzy duchownego, który miłosierdzie rozumiał jako tyranię i przymus do jedynej słusznej wiary. Jego boską misją była nienawiść. Podburzał mnichów z klasztoru Nitrii, aby napadli na Orestesa. Nie trzeba było długo czekać. Wygodna broń chrześcijan – kamienie – zaczęły bombardować jego powóz. Jeden z nich poważnie zranił go w głowę. Tylko dzięki mieszkańcom ocalił życie. Zamachowiec – mnich Ammonis został stracony. Jednak Cyryl widział sprawę inaczej. Wystawił ciało niedoszłego mordercy w kościele i adorował jako męczennika! Teraz Cyryl rozpoczął kampanię nienawiści przeciwko Hypatii. Według prof. Marii Dzielskiej Cyryl żywił do Hypatii głęboką, patologiczną wręcz nienawiść:
[…] zarzuty stawiane Cyrylowi dotyczą ponadto głębszego aspektu sprawy niż tylko udziału w zewnętrznych manifestacjach wrogości i kłamstwa. Dotykają sfery jego psychologii i moralności. Cyryl uczynił coś, co można by określić naruszeniem zasad chrześcijańskiego porządku moralnego, któremu miał służyć. Stało się tak dlatego, że nie umiał pogodzić się z przegraną. Chciał być liderem społeczności aleksandryjskiej, a tymczasem to miejsce w kręgach elity zajmowała Hypatia… Pobudzało to jego ambicje, prowadziło do frustracji i patologicznej zawiści. Cyryl stawał się niebezpieczny. Aż trzy źródła mówią nam o zawiści Cyryla jako przyczynie śmierci Hypatii. Chodzi tutaj o Sokratesa, Hezychiusza i Damascjusza. Najcięższe, bezpośrednie, imienne oskarżenia o kierowanie się prymitywną, mroczną zawiścią wobec Hypatii spadają na Cyryla ze strony Damascjusza […].
Jeśli nawet nie wydał bezpośredniego rozkazu zamordowania Uczonej, to jednoznacznie ponosi moralną odpowiedzialność za to morderstwo, ponieważ na kazaniach występował przeciw aleksandryjskiej matematyczce, oskarżając ją o uprawianie magii. Należy jednak podkreślić, że są historycy, którzy nie dają temu wiary. Irene Artemi uważa, że w zachowanych dokumentach nie ma wzmianki potwierdzającej, zarzuty wobec Cyryla. Napisała – W historycznych źródłach z tamtych czasów nie ma żadnej wzmianki, że Cyryl kiedykolwiek mówił o Hypatii jako czarodziejce; wręcz przeciwnie, wydawał się mieć wielki szacunek dla jej wiedzy naukowej. W co jednak dość trudno uwierzyć. Uczona kobieta szybko została pomówiona jako wysłanniczka piekieł, czarownica, która zagrażała wierze. Która miała zagrażać Stwórcy! Według historyków Hypatię napadnięto w Wielki Post, gdy wracała powozem do domu. Głównym prowodyrem był nijaki Piotr, lektor kościelny, który z bandą święto uwielbionych mnichów wyciągnął Uczoną z powozu i zawlekł do kościoła Cezarejon. Tam obdarto Ją z szat i poćwiartowano za pomocą muszli i glinianych skorup. Jej szczątki spalono za miastem. Sokrates Scholastyk w pracy „Historia Kościoła” napisał:
Żyła w Aleksandrii pewna niewiasta imieniem Hypatia, była ona córką filozofa Teona. Udało jej się osiągnąć tak wysoki stopień wykształcenia, że przewyższała współczesnych sobie filozofów, stała się kontynuatorką wznowionej przez Plotyna filozofii platońskiej i potrafiła wykładać na prośbę zainteresowanych wszelkie, jakie by nie były, doktryny filozoficzne. Dlatego też garnęli się do niej zewsząd ci, którzy chcieli się poświęcić nauce filozofii. Ze względu na zmuszającą do szacunku szczerość i swobodę wypowiedzi, którą zapewniło jej posiadane wykształcenie, umiała mądrze występować także i wobec przedstawicieli władzy; i nie potrzebowała się wstydzić, kiedy się pojawiła wśród mężów: wszyscy nie tylko szanowali ją dla nieprzeciętnej roztropności, ale nawet czuli się onieśmieleni. Otóż tym razem przeciwko niej uzbroiła się zawiść. Ponieważ bowiem dość często spotykała się z Orestesem, fakt ten skłonił ludzi ze sfer kościelnych do wysunięcia oszczerczego oskarżenia, że to właśnie ona stoi na zawadzie i sprzeciwia się nawiązaniu przyjaznych stosunków pomiędzy Orestesem a biskupem Cyrylem. Tak więc ludzie porywczego usposobienia, którym przewodził lektor Piotr, umówiwszy się między sobą upatrzyli moment, kiedy owa niewiasta wracała skądś do domu, i wyrzuciwszy ją z lektyki zawlekli pod kościół zwany Cezarejon; tu zdarłszy z niej szaty zabili ją odłamkami skorup. Następnie rozszarpawszy ciało na sztuki poznosili poszczególne części na miejsce zwane Kinaron i spalili w ogniu. Zbrodnia ta ściągnęła na Cyryla i na Kościół w Aleksandrii niemało hańbiących zarzutów. Bo ci, co żyją według religii Chrystusowej, nie mają absolutnie nic wspólnego z morderstwami, bitwami i podobnymi do tych sprawami.
Cyryl został doktorem kościoła. Później świętym.
Chciałbym, żeby tak się nie stało i nie było to prawdą. Chciałbym, żeby Nauka była potężna poprzez prawdę, a religia poprzez miłosierdzie. Chciałbym napisać o naukowych osiągnięciach Hypatii bez rozpisywania się o dziejowej niesprawiedliwości kościoła. Chciałbym, żeby mordercy byli mordercami i nie czczono ich jako świętych. Chciałbym napisać o Niej więcej. Ponoć kiedyś powiedziała – Zachowaj swoje prawo do myślenia; lepiej podjąć ryzyko popełnienia pomyłki, niż popełnić grzech nie myślenia. […] Straszną rzeczą jest przekazywanie zabobonów, tak jakby to była prawda. Ja, podobnie jak Hypatia, w to wierzę…
Literatura zalecana:
- M. Dzielska, Hypatia z Aleksandrii, UNIVERSITAS, Kraków, 2010.
- J. Navarro, Kobiety w matematyce. Od Hypatii do Emmy Noether, RBA, Hiszpania, 2012.
- Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, Pax, Warszawa 1986.