Z przyjemnością dzielimy się z Państwem informacją o najnowszej książce naszego przyjaciela z Lyonu Sébastiena Fritscha poświęconej postaci Ernesta Rutherforda — przyjaciela Marii Skłodowskiej-Curie i mentora wielu kobiet w nauce, w tym m.in. Harriet Brooks.
Na naszą prośbę Autor napisał kilka słów o swojej powieści i inspiracji Marią Skłodowską-Curie i Ernestem Rutherfordem. Zapraszamy do lektury.
„Chercher le principe meme du monde” („W poszukiwaniu fundamentalnej zasady świata”) to fabularyzowana biografia Ernesta Rutherforda, czołowego fizyka początku XX wieku.
Pozostaje znacznie mniej znany niż Maria Skłodowska-Curie, z którą dzielił zaszczyt rozpoczęcia eksploracji świata promieniotwórczości. Te dwie wielkie osobistości świata nauki spotkały się po raz pierwszy 25 czerwca 1903 r., tego samego dnia, w którym Maria Skłodowska-Curie obroniła swoją pracę doktorską. Przez całe życie łączyła ich solidna naukowa przyjaźń, oparta na wzajemnym szacunku i podziwie.
W roku 2021, w który przypada 150. rocznica urodzin Ernesta Rutherforda, chciałbym uwidocznić tego genialnego naukowca, który był człowiekiem konsekwentnie zmierzającym do prawdy. Dlatego właśnie dzień jego urodzin, 30 sierpnia, został symbolicznie wybrany na publikację pierwszej części biografii. Ten tom, obejmujący okres od 1896 do 1907 roku, odpowiada jego wczesnym badaniom w Cambridge i bardzo owocnym latom spędzonym w Montrealu.
Moja książka może zainteresować nauczycieli fizyki czy historii, ale także każdego, kto chciałby cofnąć się w czasie w towarzystwie wielkich naukowców i poznać wyzwania, którym udało się im sprostać.
Oczywiście, ta „epopeja naukowa” pozostaje przede wszystkim powieścią, ponieważ chciałam, aby była jak najbardziej przystępna, z żywymi dialogami, realistycznymi portretami i scenami, a także wiernym oddaniem epoki i miejsc.
Swoją pracę oparłem jednak na obszernej dokumentacji, w tym na licznych biografiach Marii Skłodowskiej-Curie i jej korespondencji. Ponadto skrupulatnie przestrzegałem chronologii, zarówno ewolucji wiedzy jak i kontrowersji dotyczących interpretacji zjawisk promieniotwórczych.
Zarówno eksperci, jak i entuzjaści nauki będą mogli znaleźć coś dla siebie i zainspirować się przykładem tych mężczyzn i kobiet nauki, którzy poświęcili swoje życie próbom wyjaśnienia samej zasady świata.
Specjalnie dla Piękniejszej Strony Nauki autorzy książki o podróży Marii Skłodowskiej-Curie do Brazylii — profesorowie João Pedro Braga i Cássius Klay Nascimento — podzielili się z Państwem i z nami swoimi refleksjami. Zapraszamy do lektury!
*****
João Pedro Braga & Cássius Klay Nascimento
Madame Curie w Brazylijskiej Narodowej Akademii Medycznej, „Revista da Semana”, 28 sierpnia 1926, Archiwum Autorów
Dorobek wielkiej uczonej Marii Skłodowskiej-Curie, laureatki dwóch Nagród Nobla, jest powszechnie znany. Mniej znanym faktem jest trwająca 45 dni podróż tej wybitnej uczonej po Brazylii. W 2011 roku byliśmy współautorami pracy poświęconej wizycie Marii Curie w mieście Belo Horizonte w stanie Minas Gerais, a pozyskane wyniki badań dały nam jeszcze większą motywację do dalszego poszukiwania śladów pobytu wielkiej badaczki w naszej ojczyźnie. Dodatkowym bodźcem była obchodzona w 2017 roku 150. rocznica urodzin Marii Skłodowskiej-Curie. W rezultacie powstała książka A visita de Marie Curie ao Brasil [Maria Skłodowska-Curie w Brazylii].
Okładka książki „A vista de Marie Curie ao Brasil”, Editora Livraria da Física, 2016
Maria Skłodowska-Curie pdróżowała pociągiem w specjalnym wagonie do ówczesnych głównych miast Brazylii: Rio de Janeiro, Belo Horizonte i São Paulo, pokonując łącznie ponad 1500 km. Odwiedziła kilka ośrodków naukowych: Uniwersytet w Rio de Janeiro, Uniwersytet w São Paulo i Uniwersytet Minas Gerais w Belo Horizonte. Dla Instytutu Radowego Wydziału Lekarskiego w Belo Horizonte istotne było rozpoczęcie walki z rakiem przy pomocy pionierskiego w Ameryce Łacińskiej leczenia radioaktywnością. Na ścianie w izbie pamięci Instytutu nadal znajduje się oprawiony w ramkę podpis uczonej. Marii Curie towarzyszyła w podróży komisja złożona z kobiet zaangażowanych w naukę i politykę, należących do Brazylijskiego Ruchu na rzecz Postępu Kobiet.
Maria i Irena w towarzystwie członkiń Brazylijskiej Federacji na Rzecz Rozwoju Kobiet w trakcie wycieczki na Pão de Açúcar [Głowę Cukru] w Rio de Janeiro, 21 sierpnia 1926; od lewej stoją: Nininha Bastos, dr Aerco, pani Hazard, Stella Duval, Maria Skłodowska-Curie, Jeronyma Mesquita, Irena Curie, Carlota de Queiroz, Esther Pego R. William, Augusto Ramos, Bertha Lutz, Maria Pereira de Queiroz, Maria dos Reis Santos, Public domain / Arquivo Nacional CollectionNaszą główną intencją była próba pokazania czytelnikowi życia i dorobku Marii Curie — kobiety i naukowca. Ważne było przedstawienie wyzwań, którym musiała sprostać i strat, z którymi musiała się zmierzyć. Maria Curie była zwykłym człowiekiem — jak my wszyscy — a to, co osiągnęła z pewnością wynikało nie tylko z jej zdolności do nauki, ale także w dużej mierze z uporu i wytrwałości w prowadzeniu badań.
Po przedstawieniu znakomitej postaci, konieczne było odkrycie, co skłoniło tego ważnego naukowca do podróży do Brazylii, kraju znajdującego się poza półkulą północną. W związku z tym pojawiły się pytania: w jaki sposób zostało wysłane zaproszenie i przez kogo? Jakie było stanowisko władz politycznych w Brazylii? Jaki był powód goszczenia tej wspaniałej kobiety na naszych ziemiach? W jakie miejsca udała się badaczka i jak została przyjęta? Jakie było dziedzictwo Marii Curie dla nauki i medycyny naszego kraju? Jaki jest jej wkład w walkę o prawa kobiet? Odpowiedzi na te pytania były niezbędne do napisania książki.
Okładka elektronicznego wydania książki pt. „A visita de Marie Curie ao Brasil”
W naszym pierwotnym założeniu podjęliśmy temat z myślą o licealistach, studentach, doktorantach, badaczach i nauczycielach, czyli głównie osobach bezpośrednio lub pośrednio związanych z chemią i fizyką. Z czasem jednak zdaliśmy sobie sprawę, że nasza książka można zostać doceniona także przez czytelników zainteresowanych socjologią i historią, walką o równe prawa kobiet i mężczyzn w Brazylii i na świecie lub po prostu przez kogoś, kto lubi czytać. Jest to jak dotąd jedyna pozycja poświęcona obecności Marii Curie w Brazylii.
Wizyta Marii Curie w Brazylii była kamieniem milowym nie tylko w badaniach nad promieniotwórczością i jej zastosowaniami w naszym kraju, co samo w sobie jest nie do przecenienia, ale także pomogła wzmocnić potrzebę powiązania nauki krajowej z najbardziej zaawansowanymi badaniami na świecie.
Okładka polskiego wydania książki pt. „Maria Skłodowska-Curie w Brazylii”, w tłumaczeniu Anny Pawłowskiej-Zampino.
W 2017 roku, dzięki staraniom Gliwickiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Chemicznego oraz Centrum Materiałów Polimerowych i Węglowych PAN w Zabrzu, zostało wydane polskie tłumaczenie książki João Pedro Bragi i Cassiusa Klaya Nascimento o wizycie Marii Curie w Brazylii. Fragment książki został także opublikowany w czasopiśmie naukowym „Nature” pod tytułem Trailblazer: When Marie Curie went to Brazil, 551, strona 440 (2017).
*****
João Pedro Braga z wizytą w warszawskim Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w listopadzie 2017 roku, Archiwum Autorów
João Pedro Braga — profesor Wydziału Chemii Uniwersytetu Federalnego w Minas Gerais. Ukończył chemię (1979) i fizykę (1982) na Uniwersytecie Federalnym Minas Gerais, doktorat z chemii uzyskał na Uniwersytecie Sussex w Anglii (1986) oraz na Uniwersytecie Princeton w Stanach Zjednoczone (1996). Obecnie jest profesorem zwyczajnym na Uniwersytecie Federalnym w Minas Gerais. Posiada doświadczenie w dziedzinie chemii, ze szczególnym uwzględnieniem chemii fizycznej. Jest autorem książek: Chemia fizyczna (wyd. UFV, 2002, 2004 i 2013 ), Podstawy chemii kwantowej (wyd. UFV, 2007) oraz Statystyczna termodynamika atomu i cząsteczek (wyd. Livraria da Física, 2014 i 2021).
Cássius Klay Nascimento w trakcie wizyty w warszawskim Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie, listopad 2017, Archiwum Autorów
Cássius Klay Nascimento — profesor i wykładowca chemii w Szkole Podchorążych Lotnictwa w Barbacena. Ukończył chemię (1992) na Uniwersytecie Federalnym Viçosa oraz chemię fizyczną (2004). Doktorat z chemii uzyskał na Uniwersytecie Federalnym Minas Gerais (2013; z okresowym pobytem na Uniwersytecie w Le Mans we Francji). Habilitował się w dziedzinie nauk chemicznych na Uniwersytecie Federalnym Minas Gerais (2016–2017). Od 1997 roku jest profesorem chemii w Szkole Podchorążych Lotnictwa. Ma doświadczenie w edukacji w zakresie chemii, spektroskopii mössbauerowskiej oraz historii nauki.
W pierwszą podróż do Anglii Państwo Curie udali się wspólnie w czerwcu 1903 roku. W piątek 19 czerwca Piotr Curie wygłosił wykład w Royal Society zatytułowany Le Radium, w trakcie którego prezentował ampułkę z solami radu i szereg eksperymentów. Maria Skłodowska-Curie towarzyszyła mężowi na widowni.
Piotr Curie w trakcie wykładu, 1903, rys. Andre Castaigne, Domena publiczna
Mimo, że w listopadzie tego samego roku Royal Society w Londynie przyznało małżonkom Curie medal Humphreya Davego, Maria i Piotr nie zdecydowali się na ponowną wspólną podróż. Piotr Curie pojechał tym razem sam.
***
W kolejną podróż do Anglii Maria udała się wraz z córkami jako Madme Skłodowska. Miało to miejsce w 1912 roku, kiedy schorowana i przytłoczona „aferą Langevin” Maria znalazła schronienie, przyjaźń i opiekę u Herthy Ayrton. Panie poznały i polubiły się w 1903 roku w Londynie. Ayrton wynajęła nad morzem dom, gdzie wspólnie z Marią i jej córkami spędziły sierpień i wrzesień.
Maria powróciła do Anglii rok później, we wrześniu 1913 roku już jako Madame Curie. Zatrzymała się w Londynie w domu Herthy Ayrton na Norfolk Square na dwa tygodnie. Głównym celem jej przyjazdu był udział w 83. Kongresie Brytyjskiego Towarzystwa Naukowego [British Science Association] w Birmingham i nadany Jej przez tamtejszy Uniwersytet doktorat honorowy. Rektor uczelni w przemówieniu w trakcie trwania uroczystości nazwał Marię Skłodowską-Curie „największą kobietą nauki wszechczasów” [the greatest woman of science of all time].
Uczona pisała do córki Ireny 15 września:
Mój pobyt w Birmingham ułożył się dobrze. Zostałam bardzo dobrze przyjęta i uczestniczyłam w ceremonii, którą chciałabyś zobaczyć. Ubrano mnie w piękną czerwoną togę z zielonymi lamówkami, tak samo jak moje towarzyszy niedoli, to znaczy innych uczonych przed otrzymaniem stopnia doktora. Każdy z nas usłyszał krótką przemowę sławiącą nasze zasługi, później wicekanclerz Uniwersytetu oświadczył każdemu z nas, że Uniwersytet przyznaje mu stopień, po czym zajęliśmy miejsce na podium. W końcu wyruszy-liśmy, biorąc udział w czymś w rodzaju procesji, złożonej ze wszystkich profesorów i doktorów Uniwersytetu, w strojach podobnych do naszych. To wszystko było dosyć zabawne; Zacząłem się uroczyście do prawa praw i zwyczajów tego Uniwersytetu. Naturalnie, zostałam sfotografowana.
[…] Być może to Cię zainteresuje i chciałabyś znać kilka nazwisk obecnych tu uczonych. Byli pan Lorentz, którego znasz, panowie Rutherford i Soddy, których także widziałaś u nas. Byłam jedyną osobą z Francji oprócz inżyniera [Charlesa] Lallemanda.
[Maria Curie i córki. Listy, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2011, s. 36
Uroczystość nadania Marii Skłodowskiej-Curie doktoratu honoris causa, Uniwersytet Birmingham, wrzesień 1913; lewej siedzą: rektor Sir Oliver Lodge, Maria Skłodowska-Curie i Gibert Barling, stoją: Robert Williams Wood, Hendrik Lorentz i Svante Arrhenius, [za:] www.culture.pl
Fotografia zbiorowa uczestników Pierwszego Kongresu Solvaya w 1911 w Hotelu Metropole w Brukseli. Siedzą od lewej do prawej: W. Nernst, M. Brillouin, E. Solvay, H. Lorentz, E. Warburg, J. Perrin, W. Wien, M. Skłodowska-Curie, H. Poincaré. Stoją od lewej do prawej: R. Goldschmidt, M. Planck, H. Rubens, A. Sommerfeld, F. Lindemann, M. de Broglie, M. Knudsen, F. Hasenöhrl, G. Hostelet, E. Herzen, J.H. Jeans, E. Rutherford, H. Kamerlingh Onnes, A. Einstein, P. Langevin, Domena publiczna
W 1911 roku Maria brała udział w międzynarodowym sympozjum – pierwszej konferencji Solvaya, gdzie przez wiele lat wśród sław fizyki i chemii była jedyną kobietą. Albert Einstein trafnie określił to spotkanie „sabatem czarownic”. Jedna trzecia zgromadzonych na tym spotkaniu otrzymała lub otrzyma Nagrodę Nobla. Aż trudno uwierzyć, że Einstein był jednym z najmłodszych uczestników i zaczynał dopiero błyszczeć na firmamencie fizyki. Podczas pierwszej konferencji Solvaya, której przewodniczył Hendrik A. Lorentz, poświęconej promieniowaniu i kwantom, Maria powiedziała:
Jestem z tych, którzy wierzą, iż Nauka jest czymś bardzo pięknym. Uczony jest w swojej pracowni nie tylko technikiem, lecz również dzieckiem wpatrzonym w zjawiska przyrody, wzruszające jak baśń czarodziejska. Nie powinniśmy sobie dać wmówić, że cały naukowy postęp sprowadza się do mechanizmów, maszyn i różnych kółek zębatych, kt.re zresztą także nie są pozbawione swoistego piękna. Nie obawiam się, aby ukochaniu Nieznanego i żądzy Wielkiej Przygody miała grozić w czasach dzisiejszych zagłada. Najżywotniejszym z wszystkiego, co widzę dookoła siebie, jest właśnie ta żądza i to ukochanie, nie dające się wykorzenić, a związane najściślej z ciekawością naukową.
[Tomasz Pospieszny, Maria Skłodowska-Curie. Zakochana w nauce, Wydawnictwo Po Godzinach, Warszawa 2020, s. 189]
Począwszy od jesieni 1911 roku MSC regularnie uczestniczyła w Kongresach Fizyków (1913, 1921, 1924, 1927, 1930 i 1933). W 1933 roku dołączyła do niej Irena Joliot-Curie oraz austriacka uczona Lise Meitner. Na spotkaniach w Brukseli, organizowanych przez Ernesta Solvaya, spotykały się największe umysły świata nauk ścisłych.
Ewa Curie wspominała:
W Brukseli, dokąd jeździ stale na kongres Solvay’a, nie traktują jej jak słynnej uczonej, lecz jak kogoś bliskiego i miłego. Lubi te zgromadzenia, na których ludzie, nazwani przez nią kiedyś „kochankami fizyki”, rozmawiają o nowych odkryciach i teoriach.
[Ewa Curie, Maria Curie, Wydawnictwo Jakuba Przeworskiego, Warszawa 1938, s. 388]
W 1925 roku Maria Skłodowska-Curie, po wmurowaniu kamienia węgielnego pod budowę Instytutu Radowego w Warszawie 7 czerwca, i krótkim pobycie z rodziną, pojechała bezpośrednio z Polski do Czechosłowacji. Od czeskiej granicy towarzyszył Uczonej jej dawny asystent František Běhounek. W Pradze Madame Curie zwiedziła Narodowy Instytut Radowy działający od 1922 roku w dzielnicy Vinohrady, kierowany przez Františka Tomanka. Instytut ten miał dzięki źródłom na terenie Czechosłowacji 2 do 3 gramów radu do dyspozycji (co plasowało go na 3. miejscu na świecie i na drugim w Europie po placówce w Paryżu).
František Běhounek, fizyk czechosłowacki, ok. 1938, Narodowe Archiwum Cyfrowe
František Běhounek wspomina:
Przed odjazdem z Pragi [do Jachymova] odbyliśmy szybką przejażdżkę po mieście. Ktoś zasugerował, żeby pokazać Madame Curie wnętrze katedry św. Wita. Odmówiła. Ze złością powiedziała „Kościół! Jest w nich ciemność jak w grobie! Pozostańmy na powietrzu!” Był piękny słoneczny dzień, więc wybraliśmy się na spacer po praskim nabrzeżu Wełtawy.
[za:] František Běhounek, Doslov, [w:] Eva Curieová, Paní Curieová, Mlada Frontá Naše Vojsko Smena, Praha 1964, s. 311.
Madame Curie w trakcie pobytu w Czechosłowacji w 1925 roku, [za:] Madam Curie a Jáchymovve vzpomínkách literárních autorů, „Aquaviva”, R. 14, Nr 2, s. 9.Z Pragi Madame Curie udała się w gościnę do Tomaša Masaryka i jego córki Alicji. Ewa Curie wspomina:
Prezydent Masaryk, który tak samo kocha wieś, jak ona, zaprasza ją do swego domu wśród pól Czechosłowacji.
[za:] Ewa Curie, Maria Curie, Wydawnictwo Jakuba Przeworskiego, Warszawa 1938, s. 388.
Dom wśród pól to oficjalna rezydencja Prezydentów Czechosłowacji — Zamek Lány — jedno z ulubionych miejsc pobytu Tomasza Masaryka.
Madame Curie w towarzystwie Jana Auera i Františka Běhouneka zwiedza kopalnię w Jachymowie, 15 czerwca 1925, [za:] Madam Curie a Jáchymovve vzpomínkách literárních autorů, „ Aquaviva”, R. 14, Nr 2, s. 9.Następnie 16 czerwca Maria Skłodowska-Curie udała się wycieczkę na górę Klinowiec w Rudawach, a po obiedzie udała się do kopalni „Svornost” i „Saských šlechticů” w Jachymowie. Niestety po zjeździe 500 m w dół kopalni Uczona zasłabła i towarzyszący jej dyrektor zakładu Jan Auer podtrzymywał ją, dzięki czemu mogła kontynuować zwiedzanie. Dzień pełen wrażeń zakończyła uroczysta kolacja w miejscowym wytwornym hotelu Radium Palace.
Madame Curie w Jachymowie. W dalszej części filmu przyjazd i odjazd z Zamku Lány, czerwiec 1925, [za:] Archiv České Televize, https://fb.watch/53PwWfIHvX/
W księdze pamiątkowej uzdrowiska Jachymov zachowała się strona z ozdobnym nagłówkiem: „Dla uczczenia cennej wizyty Mme prof. M. Curie Sklodowskiej”, pod którym Uczona podpisała się „M. Skłodowska-Curie”.
Autograf Marii Skłodowskiej-Curie przechowywany w Muzeum Královská mincovna w Jáchymovie, 2014, fot. Jerzy Chałupski, [za:] https://zbierajmymonety.blogspot.com
Uczeń Marii Skłodowskiej-Curie, czeski fizyk František Běhounek wspomina:
Ciekawość naukowa i życiowa, zbieranie doświadczeń i wiedzy były znakiem rozpoznawczym Pani Curie przez całe jej życie. Pusta rozmowa szybko ją zmęczyła, ale mogła słuchać w nieskończoność, jeśli temat rozmowy był interesujący z naukowego, artystycznego czy społecznego punktu widzenia. Miałem okazję obserwować to podczas jej wizyty w Czechosłowacji w czerwcu 1925 roku, kiedy wracała z Warszawy z położenia kamienia węgielnego do Polskiego Instytutu Radiologicznego.
Jednego dnia zjedliśmy obiad w Jáchymovie, w hotelu Radium Palace. Mieliśmy [za sobą] spacer z Klínovca, o który poprosiła sama pani Curie. Prowadziła ożywioną rozmowę z czesko-amerykańskim wybitnym radiologiem Aloisem Kováříkiem, profesorem na Uniwersytecie Yale. Dołączył do nas po powrocie z Pragi, gdzie właśnie otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Karola. Myśleliśmy, że pani Curie poczuje się zmęczona i zaraz po obiedzie nas opuści. Ale jej sąsiad, profesor chirurgii Rudolf Jedlička, entuzjastyczny propagator radioterapii w naszym kraju, rozpoczął rozmowę na ten temat i do północy rozmawiali o tym. Nie można być w Jáchymovie i nie odwiedzić Karlowych Warów. Pojechaliśmy i my do Karlowych Warów, ale pani Curie nie interesowała się ani architekturą ani gorącym źródłem. Rano była bowiem w fabryce radu w Jáchymovie, gdzie odbyła długą rozmowę na ten temat ze starszym inżynierem, ale nie miała już czasu na jej dokończenie. Na jej prośbę ów inżynier towarzyszył nam do Karlowych Warów i zamiast zwiedzać światowe uzdrowisko, szliśmy we trójkę po alejkach i kontynuowaliśmy poranną rozmowę.
[za:] František Běhounek, Doslov, [w:] Eva Curieová, Paní Curieová, Mlada Frontá Naše Vojsko Smena, Praha 1964, s. 311.
Madame Curie pod hotelem Radium Palace w Jachymowie, po jej prawej stronie František Běhounek, [za:] František Běhounek, Portréty. Frédéric Joliot-Curie, Československá Společnost Pro Šíření Politických a Vědeckých Znalostí, Orbis, Praha 1965.
Ostatnim etapem wizyty w Czechosłowacji był wyjazd 18 czerwca do uzdrowiska Mariańskie Łaźnie po drodze do miejscowości Cheb, gdzie Uczona wsiadła do pociąg do Paryża.
Bronisława Dłuska do Marii Skłodowskiej-Curie 25 lipca 1929 roku:
Napisz mi więc kiedy będziesz wiedzieć co do terminu podróży, a także, mniej więcej, oczywiście określ koszta podróży. Stanowczo nie chcę abyś Ty płaciła, bo to nie ma racji żadnej. Co innego Instytut [Radowy w Warszawie], co innego ja. Mam już trochę odłożonych pieniędzy po spłaceniu wszystkich długów. Dochody mam dobre, więc mogę wydać na rzecz, która mi zrobi przyjemność, nie mówiąc już Twym towarzystwie. Muszę też wiedzieć ile czasu potrwa ta impreza cała, bo czasu to tak bardzo wiele nie mam, a raczej nie mogę na bardzo długo porzucać moja Kasę Chorych bez niebezpieczeństwa, że przestaną płacić, gdy się ich przestanie pilnować. Kazimierz [Dłuski] bardzo mnie namawia, żeby jechać. Maria [gosposia] go dobrze odsługuje, więc nie potrzebowałabym się o niego obawiać.A więc drogie Dziecko, może się kropniemy do tej Ameryki. Boję się tylko morskiej podróży.
[Bibliothèque nationale de France, Pierre et Marie Curie. Lettres reçue, sygn. NAF 18848, k. 249–250]
Fragment listu Bronisławy Dłuskiej do Marii Skłodowskiej-Curie o planowanej podróży do USA w 1929 roku, [za:] Bibliothèque nationale de France, Pierre et Marie Curie. Lettres reçue, sygn. NAF 18848, k. 250
Niestety ze wspólnych planów nic nie wyszło, bowiem Bronisława:
Dowiedziała się od polskiego ekonomisty Theodore’a Abla, męża amerykańskiej psycholog i socjolog Theodory Mead Abel, która była przyjaciółką Dłuskiej i Curie, że jej „osoba jest krępująca”, gdyż Amerykanie „chcą zrobić prywatny prezent à Madame Curie i ktoś przypominający przeznaczenie tego daru jest raczej niepożądany”. Bronisława poinformowała więc Marię: „[…] zbierają pieniądze energicznie i mało co brakuje, a wręczy je Hoover jako dar prywatny. Obiecują, że Cię nie zmęczą i że tym razem program będzie minimalny. Ja osobiście wolę Cię zobaczyć w innych warunkach”.
[T. Pospieszny, Maria Skłodowska-Curie. Zakochana w nauce, Wydawnictwo Po Godzinach, Warszawa 2020, s. 301]
13 października „The Sunday Star Magazine” w artykule zatytułowanym Matka Radu powraca pisał: Kiedy Madame Maria Curie w tym miesiącu złoży drugą wizytę w Ameryce, liczne przyjaciółki i wielbiciele podarują jej kolejny gram cennego materiału, który odkryła, do wykorzystania w Polsce do walki przeciw chorobom.
Madame Curie i Herbert Hoover przed Białym Domem, 1929, ilustracja prasowa, Archiwum Eweliny Wajs
Podarowany gram pierwiastka Maria Curie złożyła jako dar dla Instytutu Radowego w Warszawie. Tym razem jednak nie otrzymała kluczyka i substancji w ozdobnej skrzyneczce, lecz weksel opiewający na pięćdziesiąt tysięcy dolarów. Splendor sławy oraz wartość radu nieco malały… Gospodarz Białego Domu, prezydent Herbert Hoover, podczas uroczystości powiedział:
Jako substancja stosowana w leczeniu wielu chorób, zwłaszcza nowotworów, rad przyniósł setkom tysięcy ludzi ulgę w cierpieniach. Wyrazem wdzięczności i szacunku, żywionych przez nasz naród wobec pani Curie, jest hojność obywateli i obywatelek amerykańskich, którzy zachęceni przez Mrs. William Brown Meloney, zebrali środki na zakup grama radu. Pierwiastek ten zostanie przekazany warszawskiemu Instytutowi imienia Marii Curie. Jego stworzenie jest wielkim hołdem złożonym przez uczoną swemu rodzinnemu miastu i narodowi polskiemu, któremu naród amerykański ma przyjemność przysłużyć się w ten skromny sposób.
Maria podczas przemowy mówiła:
„W badaniach naukowych kryje się wielkie piękno i to ono jest największą nagrodą, dlatego moja praca daje mi szczęście. Szczęściem również jest świadomość, że moja praca może przynosić ulgę ludziom w ich cierpieniach”.
Przez kilka dni uczona była gościem prezydenta i mieszkała w Białym Domu. Wielki zaszczyt. W liście do Ewy napisała: Wręczono mi czek na 50 000 $, czyli równowartość aktualnej ceny grama radu. Następnie odbyła się kolacja w Białym Domu108. Ofiarowano mi małego słonia z kości słoniowej, bardzo jest przyjemny! Dostałam poza tym jeszcze drugiego, malusieńkiego. Dowiedziałam się, że to zwierzę jest symbolem partii republikańskiej i dlatego w całym Białym Domu pełno słoni różnej wielkości, poustawianych bądź grupami bądź pojedynczo…
Podróż po Stanach Zjednoczonych tym razem była bardziej męcząca dla sześćdziesięciodwuletniej Marii, choć równie, a może bardziej atrakcyjna. Donosiła Irenie: Wyprowadzono mnie kuchennymi schodami, żeby uniknąć 60 reporterów czekających przed głównym wejściem. Potem mieliśmy sensacyjny przejazd z Nowego Jorku na Long Island. Przed nami policjant na motocyklu, używając sygnału syreny, odsuwał energicznym ruchem jednej lub drugiej ręki na bok drogi wszystkie samochody, dzięki czemu gnaliśmy jak strażacki wóz pędzący do pożaru. Było to całkiem zabawne.
Natomiast Ewie zwierzała się:
Nie lubię być daleko od Was i nie znoszę się być przedmiotem nawet życzliwej ciekawości. Usiłuję jednak pokonać moją ogromną odrazę do tej całej inscenizacji i zrozumieć, że prawdziwym jej celem jest zbieranie funduszy na rzecz dzieła, które mnie interesuje. Moje kochanie, pomyśl o mnie trochę z życzliwością i z przekonaniem, że próbuję brać wszystko od dobrej strony i ustrzec się nadmiaru zmartwień.
Maria Skłodowska-Curie podczas wizyty na Uniwersytecie św. Wawrzyńca w Kantonie 26 października 1929 roku. Owen D. Young, dyrektor General Electric, poprawia Madame Curie biret przed przejściem do kaplicy uniwersyteckiej. Przyglądają się (od lewej do prawej): rektor uniwersytetu dr Richard Eddy Sykes, dr Bruce Brotherston z wydziału teologicznego oraz dziekan Uniwersytetu Columbia dr George B. Pegram. Vance Archive, Special Collections, St. Lawrence University Librarires, Canton, NY
Maria spotkała się między innymi z pionierem amerykańskiego lotnictwa Orville’em Wrightem, najbogatszym człowiekiem w historii Johnem Rockefellerem, zatrzymała się też na kilka dni w domu Henry’ego Forda oraz wzięła udział w jubileuszu mocno już schorowanego Thomasa Edisona. Sądzę jednak, że największe wrażenie zrobiła na Marii podróż do Schenectady, gdzie 26 października mogła zwiedzić i podziwiać laboratoria naukowo-badawcze koncernu General Electric. Uczona była oczarowana technologiami i nowoczesnością wyposażenia pracowni. Inicjatorem tej podróży był amerykański przedsiębiorca, prawnik i polityk Owen D. Young. Na kartach historii zapisał się jako negocjator rokowań w sprawie ustalenia wysokości odszkodowań niemieckich za pierwszą wojnę światową w 1929 roku. Young był zauroczony osobowością i dziełem Madame Curie. Podarował jej Instytutowi Radowemu sporo sprzętu specjalistycznego oraz pewne kwoty pieniężne na zakup minerałów radioaktywnych. Teraz Maria została zaproszona do domu państwa Youngów. Na prośbę gospodarza otworzyła budynek laboratorium chemicznego w St. Lawrence University w Cantonie, gdzie na jednej ze ścian „znajduje się cudowna płaskorzeźba w kamieniu: jej wizerunek”.
[T. Pospieszny, Maria Skłodowska-Curie. Zakochana w nauce, Wydawnictwo Po Godzinach, Warszawa 2020, s. 302–305.]
Maria Curie przemawia na schodach Hepburn Hall of Chemistry. Towarzyszą jej rektor Sykes, Owen Young, pani Harriet Hepburn (sfinansowała budowę budynku) oraz studenci: z flagą Polski John Strickland, z flagą Francji Charles Lemieux. Nad Marią w ścianie budynku widać płaskorzeźbę przedstawiającą uczoną. Vance Archive, Special Collections, St. Lawrence University Librarires, Canton, NY
z wielką radością dzielimy się z Państwem informacją, iż zaprzyjaźnione z nami Panie Maria Nowotarska i Agata Pilitowska przygotowały dla nas niezwykłą niespodziankę. Obie Panie są uznanymi aktorkami polskiego Salonu Poezji, Muzyki i Teatru w Toronto. Dzięki swojemu zaangażowaniu i niebywałemu talentowi przypominają całemu światu postaci najwybitniejszych Polaków: Marię Skłodowską-Curie, Tamarę Łempicką, Polę Negri, Helenę Modrzejewską, Hankę Ordonównę, Fryderyka Chopina, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego czy Juliana Tuwima. W naszej pamięci szczególne miejsce zajmuje spetakl Promieniowanie. Rzecz o Marii Skłodowskiej-Curie. W rolę Marii Skłodowskiej-Curie wcieliła się Maria Nowotarska, natomiast jej córkę Ewę zagrała Agata Pilitowska. Autorem i reżyserem jest Kazimierz Braun.
Plakat zapowiadający spektakl, [za:] http://www.emito.net/artykuly/27_09_edynburg_sztuka_o_marii_sklodowskiej_curie_1916084.htmlMaria Nowotarska w roli Madame Curie, 2017, [za:] https://polskaszkolaputney.com/
Maria Nowotarska i Agata Pilitowska w kostiumach ze spektaklu „Promieniowanie”, [za:] www.um.warszawa.pl
Sztuka opowiada o ostatnich dniach życia Marii Skłodowskiej-Curie, podczas których Ewa prowadzi wywiad-rzekę z matką. Po spektaklu 18 października 2017 roku w Instytucie Teatralnym w Warszawie mieliśmy wielką przyjemność i zaszczyt wraz z Paniami Marią Nowotarską i Agatą Pilitowską zostać wyróżnieni medalem 100. lecia odkrycia radu przyznawanym przez Towarzystwo Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie.
Od lewej: Małgorzata Sobieszczak-Marciniak – prezes Towarzystwa Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie, Maria Nowotarska, Agata Pilitowska, Ewelina Wajs i Tomasz Pospieszny, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, 18 października 2017, Archiwum Piękniejszej Strony Nauki
Panie Maria Nowotarska i Agata Pilitowska podzieliły się z nami swoimi wspomnieniami związanymi z licznymi spektaklami i podróżami, które odbyły z tą sztuką.
Serdecznie dziękujemy za wspomnienie naszego spotkania oraz książek Tomasza Pospiesznego o Marii Skłodowskiej-Curie (od 40. minuty audycji).
***
Wszystkim serdecznie polecamy słuchowisko w wykonaniu Marii Nowotarskiej i Agaty Pilitowskiej na podstawie sztuki Promieniowanie. Rzecz o Marii Skłodowskiej-Curie.
Nam pozostaje z wielką nieciepliwością oczekiwać na kolejne spotkanie z naszymi ulubionymi aktorkami.
– Gdyby Pani mogła wybierać, co z wszystkich rzeczy na świecie, zrobiłoby Pani największą
przyjemność? […]
– Gram radu dla badań naukowych. Ale nie mogę go kupić, jest dla mnie za drogi…
[E. Curie, Maria Curie, Wydawnictwo Jakuba Przeworskiego, Warszawa 1938, s. 372–3.]
Marie „Missy” Maloney na statku „Olympic”, 1921, Library of Congress, George Grantham Bain Collection
Tak rozpoczęła się niezwykła przyjaźń Marii Skłodowskiej-Curie i Missy Meloney. Amerykańska dziennikarka zorganizowała wyjazd Madame Curie do USA w 1921 roku. Maria wyruszyła w tę podróż 4 maja wraz z córkami na pokładzie MS Olimpic (bliźniaczego transatlantyku MS Titanic).
Marie Meloney, Irena Curie, Maria Skłodowska-Curie i Ewa Curie na pokładzie RMS „Olympic” w dniu przypłynięcia do Nowego Yorku, 11 maja 1921, Library of Congress, National Photo Company Collection
***
Nagłówki w gazetach głosiły: Mademoiselle Curie woli pracować, niż przenikać niczym motylek lub Mademoiselle Curie nie ma czasu na błahostki13. Podziwiali elokwencję, rozczulał ich urok i kokieteria młodszej, Ewy. Françoise Giroud napisała:
[…] dzika jak gazela, gwałtowna, źle ubrana, znudzona i nieukrywająca tego Irena była – jeśli to możliwe – jeszcze bardziej mniej niż matka stworzona do tego rodzaju uroczystości. Natomiast szesnastoletnia Ewa była znakomita.
Dodała, że teraz Ewa była „nareszcie – o wiele bardziej użyteczna swojej matce niż Irena”. W każdym razie wszystkie panie Curie były czarujące.
Panie Curie w Chicago, 1921, [za:] https://www.chicagotribune.com/opinion/commentary/ct-ten-things-geniuses-macarthur-einstein-cubs-perspec-1025-jm-20151022-story.html
Marię entuzjastycznie witała Polonia amerykańska i społeczność naukowa Ameryki. 18 maja w Carnegie Hall, gdzie miała wygłosić odczyt, uhonorowało ją owacją trzy i pół tysiąca członkiń Międzynarodowej Federacji Kobiet z Wyższym Wykształceniem. Owacja ta trwała ponad pięć minut. Noblistka spotkała się w Stanach również z byłym premierem Polski Ignacym Janem Paderewskim, który nie krył dumy ze znakomitej rodaczki.
Madame Curie i profesor chemii Winford Lee Lewis na chwilę przed wręczeniem uczonej doktoratu honorowego Notrhwestern University. Na drugim planie widoczna młodsza córka Marii — Ewa. 15 czerwca 1921, Notrhwestern University Archives
Jednym z nielicznych niezadowolonych z odwiedzin Marii Curie w Stanach Zjednoczonych był jej oponent Bertram Boltwood. Napisał on list do władz Yale, w którym oznajmił, że nie jest konieczne, by spotkał mnie ten zaszczyt, i uważam, że obowiązek zabawiania pani Curie ciąży na uczelni15. Kiedy dowiedział się, że władze Yale przyznały Marii tytuł doktora honoris causa, zauważył, że postąpiły nieco pochopnie. W końcu jednak spotkał się z niczego nieświadomą Marią, by później napisać do Rutherforda:
Byłem mile zaskoczony, gdy okazała się całkiem rozsądna w sprawach dotyczących nauki i niezwykle życzliwie usposobiona, aczkolwiek jest bardzo słabej kondycji fizycznej i cały czas była tutaj na skraju załamania. Z pewnością nieźle się tu obłowiła […]. Niemniej jednak żal mi tej biedaczki, która jest zdecydowanie żałosną postacią. Zachowywała się bardzo skromnie i bezpretensjonalnie i wydawała się przerażona całym tym zamętem, który wokół niej robiono.
[za:] Tomasz Pospieszny, Maria Skłodowska-Curie. Zakochana w nauce. Wydawnictwo Po Godzinach, Warszawa 2020, s. 267.
***
Elsie Mead, Marie Meloney, Florence Harding, Maria Skłodowska-Curie, Warren Harding i Irena Curie przez Białym Domem, Waszyngton, 20 maja 1921, Library of Congress, National Photo Company Collection
Kulminacyjnym punktem wizyty Marii była uroczystość, która odbyła się 20 maja 1921 roku w Sali Błękitnej w Białym Domu. Prezydent Warren Harding, witając uczoną, powiedział:
Było pani losem, madame Curie, przeprowadzić nieśmiertelne dzieło dla ludzkości. Przekazujemy pani ten dar honoru w uznaniu wyższości nauki, wiedzy, badań i humanitaryzmu. Ale ofiarujemy coś więcej. Składamy u pani stóp świadectwo miłości, którą całe pokolenia ludzi pragnęło obdarzyć szlachetną kobietę, bezinteresowną żonę, oddaną matkę19.
Prezydent następnie zawiesił na szyi Marii wstążkę ze złotym kluczykiem, a wraz z nim przekazał uczonej mahoniową skrzynkę obitą wewnątrz ołowiem. Skrzynia była chwilowo pusta – cenny rad miał się w niej dopiero znaleźć. Wzruszona, ale jak zawsze skromna i opanowana Maria powiedziała:
Nie potrafię wyrazić wzruszenia, kt.re przepełnia moje serce w tej chwili. Pan, przywódca wielkich Stanów Zjednoczonych, podejmuje mnie z honorami, z jakimi nie podejmowano dotychczas żadnej kobiety w Ameryce. Los kraju, w którym kobiety mają dzięki Panu tak ogromne możliwości, jest pewny i bezpieczny. Napełnia mnie to ufnością w przyszłość demokracji. […] Dziękuję Pańskim rodaczkom w imieniu Francji […]. Moi amerykańscy przyjaciele, jesteście bardzo bliscy mojemu sercu...
[za:] Tomasz Pospieszny, Maria Skłodowska-Curie. Zakochana w nauce. Wydawnictwo Po Godzinach, Warszawa 2020, s. 272.
Wagon kolejowy „Adventurer” — specjalny wagon, którym Madame Curie odbyła podróż po USA w 1921 roku. Osoba widoczna na platformie to Irena Curie, [za:] E. Curie, „Maria Curie”, Wydawnictwo Jakuba Przeworskiego, Warszawa 1938.
Więcej o podróżach MSC do USA znajdą Państwo w książce Tomasza Pospiesznego pt. Maria Skłodowska-Curie. Zakochana w nauce (Wydawnictwo Po Godzinach, Warszawa 2020) w rozdziale 9. Nowy Świat. Natomiast biografię Marie „Missy” Mattingly Meloney można poznać z książki Julie Des Jarines American Queen Maker. How Missy Meloney Brought Women Into Politics, Basic Books, New York 2020.
W 1913 roku Maria udała się w podróż do Szwajcarii, gdzie była umówiona z Albertem Einsteinem.
Miss Manley, Ewa Curie, Maria Curie, Albert Einstein, Hans Albert Einstein i Irena Curie w trakcie wycieczki, 1913, Leo Baeck Research Institute, domena publiczna
Latem r. 1913 próbuje swych siły, wędrując z plecakiem po Alpach. Towarzyszą jej córki wraz z boną [Angielką, Panią Manley] oraz sławny matematyk Einstein wraz z synem [Hansem Albertem]. Tych dwoje genialnych ludzi łączy od paru lat przemiłe koleżeństwo. Szczerze się podziwiają i lubią nawzajem i godzinami rozmawiają o fizyce, to po francusku, to znów po niemiecku.
Młodzi, których zachwyca ta wycieczka, idą przodem. Cokolwiek z tyłu za nimi einstein, wymowny i natchniony, wykłada swoje teorie, ciesząc się, że wreszcie może o nich mówić do syta z kimś, kto je naprawdę rozumie. Maria jest jedną z niewielu zdolnych do tego osób, dzięki swojej niezwykłej kulturze matematycznej.
[Ewa Curie, Maria Curie, Wydawnictwo Jakuba Przeworskiego, Warszawa 1938, s. 326–327.]
Od 1922 roku Madame Curie będzie częstym gościem Szwajcarii, jako członkini Ligii Narodów, która swoją główną siedzibę miała w Genewie.
Maria Skłodowska-Curie, koniec lat 20. XX wieku, fot. Frank Julien, United Nations Archives at Geneva
15 maja 1922 r. Rada Ligii Narodów jednomyślnie mianowała panią Skłodowską-Curie członkiem Międzynarodowej Komisji Współpracy Intelektualnej. O pani Skłodowska-Curie przyjęła ten mandat.
[…] Do Międzynarodowej Komisji Współpracy Intelektualnej należą najznakomitsze jednostki: Bergson, Murray, Destree i wielu innych. Pani Curie zostanie jej wiceprzewodniczącą i będzie należała do paru specjalnych komisyj ekspertów, jak również do komitetu zarządzającego Instytutu Współpracy Intelektualnej w Paryżu. A nie należy sądzić, aby to jej uczestnictwo wyrażało się platonicznym uznaniem dla ogólnych zasad organizacji! Maria jest całkiem praktyczną idealistką, pracuje w Genewie realnie, i na tym także terenie osiągając pozytywne rezultaty dla Nauki.
[Ewa Curie, Maria Curie, Wydawnictwo Jakuba Przeworskiego, Warszawa 1938, s. 389.]
Maria Skłodowska-Curie i Albert Einstein nad Jeziorem Genewskim, 1924, domena publiczna
Widziałam ryby latające! — pisze do Ewy. — Stwierdziłam, że cień prawie przestaje istnieć, słońce jest zaś dokładnie ponad głową. Później widziałam, jak giną w morzu znane mi gwiazdozbiory: gwiazda Polarna, Wielka Niedźwiedzica. Od południa wyłonił się za to Krzyż Południowy, który jest bardzo piękny. Prawie nic nie wiem o gwiazdach, które się widzi na tym niebie….
[Ewa Curie, Maria Curie, Wydawnictwo Jakuba Przeworskiego, Warszawa 1938, s. 388.]
W lipcu 1926 roku dwie panie Curie — Maria i Irena — wyjechały na dwa miesiące do Brazylii, gdzie miały wygłosić serię wykładów. Podróż trwała od 16 lipca do 28 sieprnia.
Zakochany po uszy Fred pisał do Ireny:
Przywiązuję się bardziej do ludzi niż do przedmiotów, pracować mógłym gdzie bądź […] Jedynym, co czyni pracę w laboratorium ciekawą, są osoby, które ożywiają to miejsce. Od Twojego wyjazdu zdaje mi się ono puste. Nie zapominam o Tobie.
Irena pełna tęsknoty odpisała:
Być przytulaną.. i mierzwić Twoje włosy moimi rękami, brakuje mi tego wszystkiego… Nie napisałeś mi, czy palisz rozsądne czy nie rozsądne ilości papierosów. Czy przypadkiem druga hipoteza nie jest poprawna? Staraj się nie palić jak komin fabryczny, nie pędź 100 km na godzinę na swoim motorze i nie rób tych wszystkich nierozsądnych rzeczy, do których jesteś zdolny.
[T. Pospieszny, Radowa księżniczka. Historia życia Ireny Joliot-Curie, Novae Res, Gdynia 2017]
W roku 2017 dzięki staraniom Polskiego Towarzystwa Chemicznego i Centrum Materiałów Polimerowych i Węglowych PAN w Gliwicach ukazało się polskie tłumaczenie książki Joao Pedro Bragi i Cassiusa Klay Nascimento traktujące o podróży Marii Skłodowskiej-Curie do Brazylii. Tam znajdą Państwo szczegółowy opis podróży Madame Curie do Brazylii.
W trakcie podróży Uczone odwiedziły Rio de Janeiro, Sao Paulo oraz Instytut Radowy w Belo Horizonte.
Wizyta w Belo Horizonte. Po środku siedzą Irena i Maria Curie, po lewej stronie: dyrektor Institutu prof. Borges da Costa (wąsy i muszka) i Carlos Pinheiro Chagas (dłoń na brodzie), a po prawej stronie stoi prof. Baeta Vianna (ciemny garnitur i okulary) i prof. Adelmo Lodi (biały fartuch), sierpień 1926, Centralne Archiwum Medycyny w Minas Gerais [za:] https://noticias.uol.com.br/saude/ultimas-noticias/redacao/2015/05/06/marie-curie-inspirou-mg-a-dar-inicio-a-radioterapia-no-brasil.htmWizyta w Museu Nacional w Rio de Janeiro 8 sierpnia 1926 roku. Madame Curie siedzi na krześle, za nią od lewej stoją: Alípio de Miranda, NN, Hermillo Bourguy de Mendonça, Heloísa Alberto Torres, Alberto Betim Paes Leme, Irene Joliot i Bertha Lutz, domena publicznaMaria i Irena w towarzystwie członkiń Brazylijskiej Federacji na Rzecz Rozwoju Kobiet w trakcie wycieczki na Pão de Açúcar [Głowę Cukru] w Rio de Janeiro, 21 sierpnia 1926; od lewej stoją: Nininha Bastos, dr Aerco, pani Hazard, Stella Duval, Maria Skłodowska-Curie, Jeronyma Mesquita, Irena Curie, Carlota de Queiroz, Esther Pego R. William, Augusto Ramos, Bertha Lutz, Maria Pereira de Queiroz, Maria dos Reis Santos, Public domain / Arquivo Nacional Collection
Uroczystość ku czci Marii Skłodowskiej-Curie w teatrze Cassino w Rio de Janeiro, 25 sierpnia 1926, (relacja czasopisma „Revista da Semana” z 4 września 1926 roku), [za:] J. P. Braga, C. K. Nascimento, Maria Skłodowska-Curie w Brazylii, CMPW PAN, Gliwice 2017.
