Druga połowa 2020 roku obfituje w liczne publikacje poświęcone Marii Skłodowskiej-Curie. Znajdziemy wśród nich książki adresowane do zróżnicowanych grup odbiorców: zarówno do dzieci i młodzieży, jak i do dorosłych pasjonatów oraz także do środowiska akademickiego. Każdy zainteresowany życiem i pracą Noblistki czytelnik z powodzeniem znajdzie dla siebie odpowiednią lekturę.

Kolejną w swoim dorobku książkę o Uczonej napisał Jan Piskurewicz. Najnowsza publikacja pt. Madame Curie, Einstein, Langevin, Rutherford i inni… ukazała się nakładem Instytutu Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów PAN. Książka liczy 194 strony, a jej treść podzielona została w sposób przejrzysty na 7 rozdziałów i dalsze podrozdziały. Książka zawiera indeks nazwisk, a także czytelna bibliografię z podziałem na rodzaje źródeł i opracowań. Zarówno spis treści jak i podsumowanie występują w języku angielskim i francuskim.

Już we wstępie autor przedstawia główne postaci: Marię Skłodowską-Curie, Paula Langevina, Alberta Einsteina i Ernesta Rutherforda poprzez kilkuzdaniowe, encyklopedyczne biografie (kolejność ich przedstawienia wydaje się być tutaj przypadkowa). Niestety nie wszystkie pozostałe postacie ze świata nauki, które pojawiają się na kartach książki mają równie krótkie biogramy w przypisach. Uważam to duży mankament, gdyż warto było wszystkich opisać – chociaż w dwóch – trzech zdaniach. Można odnieść wrażenie, że jest to pewne zaniedbanie ze strony autora.

Główną osią książki jest postać Marii Skłodowskiej-Curie i jej działania (życie prywatne zepchnięte jest na drugi plan) — konkretnie lata 1907–1934 — a więc okres po śmierci Piotra Curie i objęciu przez Uczoną katedry po nim, aż do jej śmierci w lipcu 1934 roku. O ile wybór daty końcowej jest oczywisty, o tyle zastanawia początek narracji w roku 1907. Można by wysnuć przypuszczenie, że przed tym rokiem Maria nie znała żadnego z pozostałych przedstawionych w książce naukowców. Ale to nie prawda, ponieważ Ernesta Rutherforda poznała w dniu obrony swojego doktoratu w czerwcu 1903 roku. Paula Langevina poznała również o wiele wcześniej – był uczniem i bliskim przyjacielem Piotra Curie. Alberta Einsteina poznała za to dopiero w 1911 roku. Czy Autor uważa, że stosunki Marii Skłodowskiej-Curie z innymi naukowcami (mężczyznami) były przed śmiercią jej męża w 1906 roku nieistotne? Czy dopiero po śmierci męża świat naukowy ją zauważył? A może biografia Uczonej przed rokiem 1907 z punktu widzenia historyka nauki była nieważna? To pytanie pozostaje bez odpowiedzi.

Jan Piskurewicz zaznacza już na wstępie, że podstawę jego najnowszej książki stanowią wcześniejsze jego publikacje – książki i artykuły[1]. Czytając najnowszą książkę trudno oprzeć się wrażeniu, że wcześniejsze prace Autora stanowią zasadniczą część nowej publikacji. Stanowi to niewątpliwą zaletę dla tych, którzy z opracowaniami Jana Piskurewicza nie zetknęli się wcześniej – otrzymują przegląd dotychczasowych publikacji w jednej książce.

Książka zawiera 29 czarno-białych fotografii. Wszystkie zdjęcia umieszczone w publikacji są niewielkich rozmiarów i czasami wydają się być fatalnie wykadrowane. Być może wynika to z faktu, że jestem krótkowidzem, ale zdecydowanie wolę większe ilustracje. Znajdziemy wśród nich m.in. zdjęcia zbiorowe z organizowanych w Brukseli konferencji Solvaya. I tutaj pragnę zwrócić uwagę, że uczestnicy widoczni na fotografiach z konferencji nie są podpisani – wielka to szkoda, bo niewiele osób jest w stanie na niewielkich ilustracjach rozpoznać twarze naukowców. Oczywiście są to znane fotografie i można bez trudu sprawdzić uczestników chociażby na popularnej wikipedii (ale nie po to kupuje się książkę, żeby szukać nie ujętych w niej informacji w internecie).

W publikacji znajdziemy także portrety uczonych nie wymienionych we wstępie – chociażby tak mało znanych jak fizycy: Hertha Ayrton i Hendrik Lorentz, czy polski historyk Oskar Halecki (który niestety nie doczekał się w książce nawet krótkiego przypisu biograficznego).

Książka Jana Piskurewicza jest skierowana raczej do wąskiego środowiska naukowego. Napisana jest językiem ciężkim i czyta się ją z pewnym trudem. Na pewno nie jest to książka dla czytelnika nie zaznajomionego z tematem. Nie poleciłabym jej również pasjonatowi-amatorowi życia i dzieła Marii Skłodowskiej-Curie – ponieważ obawiam się, że miałby problem z jej przeczytaniem.

Ewelina Wajs

Jan Piskurewicz, Madame Curie, Einstein, Langevin, Rutherford i inni…, Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów PAN, Warszawa 2020.

ISBN 9788382090291

___________________

[1]Wcześniejsze publikacje poświęcone Marii Skłodowskiej-Curie: [1] J. Piskurewicz, Stypendia Carnegie-Curie. Maria Skłodowska-Curie i jej stypendyści, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 2001, Nr 3; [2] J. Piskurewicz, Prace nad przygotowaniem prawa o ochronie własności naukowej i udział w nich Marii Skłodowskiej-Curie, „Nauka i szkolnictwo wyższe”, 2004, Nr 2; [3] J. Piskurewicz, Między nauką a polityką. Maria Skłodowska-Curie w laboratorium i w Lidze Narodów, Lublin 2007; [4] J. Piskurewicz, Zakochana w fizyce. Udział i rola Marii Skłodowskiej-Curie w organizacji i pracach konferencji Solvaya, „Annalecta”, 2017, Nr 1; [5] J. Piskurewicz, Maria Skłodowska-Curie i Ernest Rutherford – przyjaźń, współpraca, rywalizacja, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 2019, Nr 4.

/   Jakub Müller   /

„Maria Skłodowska-Curie. Zakochana w nauce” jest kolejną na polskim rynku pozycją dotyczącą urodzonej w Warszawie, wybitnej uczonej. Pozycją kompleksową i pełną, która zasługuje na bliższe poznanie. Ale o tym za chwilę.

Jeśli ktoś z Was interesuje się postacią Marii Skłodowskiej-Curie, powinien kojarzyć również postać Tomasza Pospiesznego. Zawodowo: doktor habilitowany nauk chemicznych, profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, z zamiłowania: badacz i biograf nie tylko Marii, ale i innych wybitnych kobiet-naukowców. Popularyzator roli kobiet w nauce. Współredaktor strony Piękniejsza Strona Nauki. Świetny mówca.

Jeśli chodzi o pisanie, profesor Tomasz Pospieszny jest dinozaurem, którego styl nie przystaje do współczesnych standardów: używa bowiem eleganckiego języka, bez natrętnych slangowych wyrażeń czy anglicyzmów, bez przekleństw i emotikonek.  Poza tym, Pospieszny ma alergię na mity i kłamstwa, dlatego sam weryfikuje prawdziwość wszystkich zawartych w książce informacji. Korzysta przy tym z najnowszych badań i publikacji oraz rzadkich, zapomnianych źródeł.  Zamiast faktograficznego rollercoastera proponuje czytelnikowi stonowane, choć niepozbawione emocji wpisy. Jako wykładowca akademicki, ma dar bezkolizyjnego tłumaczenia zagadnień naukowych. Maria jest dla autora postacią niezwykłą, ośmieliłbym się nawet stwierdzić: platoniczną miłością. Nie pozbawia go to na szczęście obiektywizmu, w zamian dając w pełni autorskie, pełne pasji i zdrowego uwielbienia, spojrzenie.

Uczoną poznajemy w 12 rozdziałach. Już po ich tytułach widać, że będzie inaczej. Nie uświadczymy rozdziałów zatytułowanych „Ameryka”, „Nagrody Nobla”, czy „śmierć Piotra Curie” (jak w wielu innych biografiach). W zamian, poetyckie niemalże określenia: „Ta róża jest chora” (tytuł jedenastego rozdziału), czy „Deszcz nad Paryżem” (piąty rozdział). Owe 12 rozdziałów to danie główne. Oprócz tego, czytelnik otrzymuje także przystawki w postaci przedmowy, słowa wstępnego, słowa od autora i słowa od autora w roku 2020. Nieco złośliwie (ale tylko nieco), pragnę wyrazić swe rozczarowanie brakiem słowa przedwstępnego, słowa wydawcy oraz słowa autora na rok 2021. Poczułbym się pewniej, mogąc je przeczytać.  Deser to aneks, kalendarium, chronologia odkryć w fizyce i chemii jądrowej, podziękowania, bibliografia oraz indeks osobowy. Doprawdy sycąca uczta.
Warto wspomnieć, że wstęp napisał dr Piotr Chrząstowski – prawnuk brata Marii, Józefa Skłodowskiego. Pan Chrząstowski udostępnił także część zdjęć ze swego rodzinnego archiwum, co jest wielkim skarbem i wartością dodaną publikacji.
Na uwagę zasługuje wydanie książki: solidna, twarda okładka, przejrzysty układ graficzny, wstążeczka do zaznaczania, sto ilustracji oraz – wreszcie! – ładnie pachnący papier. Czego chcieć więcej?

Osobny ustęp warto poświęcić także ilustracjom – jest ich aż sto, a niektóre z nich są publikowane po raz pierwszy w Polsce. Przecierałem oczy ze zdumienia widząc Marię Skłodowską-Curie nie w czarnym, przewidywalnym stroju, a uroczej, kraciastej spódnicy! (s. 364) Inny rarytas to zdjęcie wykonane przy okazji ceremonii wręczenia doktoratu honorowego Northwestern University w Stanach Zjednoczonych. I tak mógłbym jeszcze wymieniać i wymieniać… Wątpliwości nie ulega jedno: autor odwalił kawał – naprawdę olbrzymi kawał – mrówczej, archiwalnej roboty. Pomagała mu w tym Ewelina Wajs, z zawodu historyk i archiwista.

Co jeszcze znajdziemy w środku? Tomasz Pospieszny sprawnie i ze swadą przeprowadza czytelnika przez życie Marii Skłodowskiej-Curie. Wbrew swemu nazwisku, robi to bez pośpiechu, dokładnie, metodycznie. Próbuje kawałek po kawałku odsłonić, tak skrycie strzeżone, wnętrze uczonej. Poznajemy od młodości w Warszawie, przez wyjazd do Francji, ślub, narodziny dzieci, rozkwit pracy naukowej, śmierć męża, samotność, skandal, uznanie świata nauki, podróże, aż po śmierć.
Pozwala sobie przy tym na ciekawe dygresje:

Czyż nie jest paradoksem, że po wielu, wielu latach podobizna Marii i Piotra Curie – uczonych borykających się z kłopotami finansowymi przez większość życia – znalazła się na najwyższym nominalnie banknocie Francji? Życie potrafi być przewrotne.

Na pochwałę zasługuje cała masa cytatów. Jest ich w książce mnóstwo, co pozwala na jeszcze lepsze wczucie się w klimat tamtych czasów i zrozumienie głównej bohaterki. Są wśród nich także krytyczne komentarze – wszak nie każdy lubił i szanował uczoną. Dzięki temu zabiegowi udaje się zachować zbalansowany obraz noblistki – z jednej strony geniusza, a z drugiej – człowieka z krwi i kości, który niejednokrotnie ugina się pod ciężarem życia, który nie zawsze wie co zrobić, który popełnia błędy. Każdy cytat jest opatrzony przypisem, co stanowi cenny drogowskaz i zachętę do dalszej lektury dla wszystkich zainteresowanych.

Niektóre opisy wręcz chwytają za serce. Ostatnie chwile życia uczonej Tomasz Pospieszny opisuje w taki sposób:

Jeszcze kilka godzin później próbuje resztkami sił zmieszać herbatę. Patrzy na łyżeczkę i pyta: „Czy to jest z radu, czy z mezotoru?”. Do końca myśli o nauce. Na kilka godzin przed śmiercią głośno protestuje przed zrobieniem zastrzyku: „Nie chcę. Chcę, żeby zostawiono mnie w spokoju.”. Potem mówi kilka niezrozumiałych słów. Jeszcze szesnaście godzin jej serce walczy o życie. W końcu o świcie […] po raz ostatni słońce oświetliło twarz Wielkiej Uczonej. Maria Skłodowska-Curie odeszła o godzinie czwartej rano, 4 lipca 1934 roku.

Książka kończy się słowami:

Mario, mam nadzieję, że Go (Piotra Curie – przyp. ML) odnalazłaś…
Mario…

Ta intymność… Tak się dzisiaj nie pisze biografii. Autor momentami niemalże zawstydza czytelnika… Niektóre słowa i wydarzenia z książki zostaną ze mną na długo.

Wady?

Bardzo rzadko mi się to zdarza, ale… żadnych większych uchybień nie wychwyciłem.
Dla osób, które czytały wydawnictwo Tomasza Pospiesznego z 2015 r. pt. „Nieskalana sławą. Życie i dzieło Marii Skłodowskiej-Curie”, ważna wiadomość: „Zakochana w nauce”, choć przeredagowana i uzupełniona, jest w dużej mierze oparta o swoją poprzedniczkę, co może wzbudzić zawód. Na szczęście autor lojalnie o tym informuje.
Szkoda również, że na końcu książki nie znajdziemy listy archiwów, z którymi kontaktowano się w celu uzyskania materiałów.  Są wprawdzie podpisy pod poszczególnymi ilustracjami, ale zbiorczego indeksu niestety brak.

Podsumowując: „Zakochana w nauce” to bogata i nietuzinkowa biografia.  Niespotykana skrupulatność i dokładność zamieszczonych danych, przystępny i barwny język, unikatowe fotografie oraz ładunek emocjonalny, czynią z niej jedną z najlepszych biografii Marii Skłodowskiej-Curie, jakie kiedykolwiek napisano.

Nie mam co do tego żadnych wątpliwości.

Zapraszam także na wywiad z Tomaszem Pospiesznym specjalnie dla bloga Milczenie Liter.

______________________