Kategoria: co warto przeczytać

Podróż po życie

PSN#inspirujemy

 

 

***

 

Max von Laue pozyskał bardzo niepokojące informacje. Dowiedział się mianowicie, że Heinrich Himmler wydał zakaz emigracji uczonych z Niemiec. Otto Robert Frisch wspominał: Okupacja „technicznie” zmieniła mnie z Austriaka w Niemca. Moja ciotka, […] która uzyskała sławę poprzez wiele lat pracy, teraz również mogła obawiać się zwolnienia i nie było również plotką, że naukowcy nie będą mogli opuszczać Niemiec[1]. Teraz Meitner groziła nie tylko utrata stanowiska, ale przede wszystkim utrata życia. Zagrożenie było bardzo realne. Dla bezpieczeństwa Lise opuściła swoje mieszkanie i przeniosła się do hotelu Adlon. Pomimo że mogła czuć się samotna i w beznadziejnej sytuacji, była otoczona przez przyjaciół. W maju Bohr wysłał jej oficjalne zaproszenie do Kopenhagi. Niestety nie mogła otrzymać wizy, gdyż jej austriacki paszport stracił ważność. Carl Bosch (1874–1940), który w 1937 roku zastąpił Maxa Plancka na stanowisku Prezesa Towarzystwa Cesarza Wilhelma, za namową Hahna podpisał prośbę do ministra spraw wewnętrznych na wyrażenie zgody dotyczącej legalnej emigracji Meitner. W liście podkreślał jej oddanie dla nauki niemieckiej, międzynarodową sławę i uznanie oraz fakt, że może dokonać wiele ważnych odkryć w fizyce jądrowej. Niestety odpowiedź była jednoznaczna: nie ma możliwości wydania Lise Meitner niemieckiego paszportu. Musi pozostać. Musi równa się zagładzie. Argumentacja była następująca:

 

[…] Pozwolę sobie zakomunikować Panu, że istnieją polityczne przeciwwskazania w sprawie wystawienia paszportu dla pani profesor Meitner. Uważa się za niepożądane, aby słynni Żydzi wyjeżdżali z Niemiec za granicę, gdzie mogliby działać jako reprezentanci niemieckiej nauki czy wręcz swoim nazwiskiem i doświadczeniem zgodnie ze swoją wewnętrzną postawą szkodzić Niemcom […][2].

Niels Bohr w swoim gabinecie, 1935, domena publiczna

 

Do Berlina przyjechał z żoną Niels Bohr. Zdawał sobie w pełni sprawę z powagi sytuacji i zaprowadził Meitner do kierownika Instytutu Fizyki, Holendra Petera Debye’a (1884–1966), przebywającego i pracującego w Niemczech od 1909 roku[3]. Lise dowiedziała się od Debye’a, że jeszcze jest czas na ucieczkę i nie ma bezpośredniego pośpiechu. Jednak Bohr był innego zdania. Interweniował wcześniej u holenderskiego fizyka Dirka Costera, który rozpoczął natychmiastową akcję ratunkową. Meitner znała Costera i jego żonę od wczesnych lat dwudziestych, kiedy spędziła u nich kilka tygodni zaraz po wojnie światowej. Coster wspólnie z Hendrikiem A. Kramersem (1894–1952) z Leiden rozpoczął kampanię informowania innych fizyków w całej Holandii, że Lise Meitner potrzebuje pilnej pomocy. W liście do swojego kolegi, Adriaana Fokkera (1887–1972) z Haarlem, napisał:

 

Lise Meitner prawdopodobnie wkrótce zostanie wyrzucona z Berlin-Dahlem… Byłoby wspaniale, gdyby mogła pracować przez jakiś czas w Holandii… Być może uda nam się poprosić kolegów do regularnych wpłat dla Lise Meitner… Jeśli mógłby pracować w Groningen, można by również przyznać jej roczny grant f. 500 poza funduszami [Uniwersytetu] Groningen… Chciałbym ją mieć tutaj, ale nie zależy to od mojego osobistego zaangażowania…[4]

 

Lise Meitner i Otto Hahn na krótko przed ucieczką uczonej z Berlina, lato 1938, Archiv der Max Planck-Gesselschaft, Berlin-Dahlem

 

 

Do akcji przyłączył się Debye i Paul Rosbaud, który był od lat zatrudniony na stanowisku redaktora naukowego „Naturwissenschaften”. Znał Lise i Ottona osobiście i widział, że jeśli uczona nie opuści Berlina, zginie. Powiadomił swojego przyjaciela w Szwajcarii, który natychmiast wysłał telegram do Meitner: Przyjedziesz na weekend fizyków od 29 czerwca do 1 lipca?[5] W ten sposób fizycy z Danii, Holandii, Szwajcarii i Niemiec robili wszystko, by pomóc pierwszej damie fizyki jądrowej. Wydaje się, że poza świadomością Meitner rozpoczęła się kampania umożliwiająca jej ucieczkę z hitlerowskich Niemiec. Działalność przyjaciół była imponująca. Tymczasem Coster coraz bardziej niecierpliwił się brakiem decyzji rządu w sprawie wizy dla Meitner. 27 czerwca 1938 roku napisał do Fokkera, że podjął decyzję i nie będzie dłużej czekał na działania rządu holenderskiego. Postanowił udać się do Berlina osobiście, poinformować Meitner o możliwości rocznej pomocy finansowej i przywieść ją do Holandii. Fokker z większym dystansem i spokojem napisał do Costera: Nie panikuj! […]Musisz pozwolić jej spokojnie podjąć samodzielną decyzję[6]. Coster jednak sam podjął decyzję. W tym samym czasie rząd holenderski wydał zgodę, żeby Lise bez wizy mogła przekroczyć granicę, o czym powiadomił bezpośrednio zainteresowanych Coster, który 28 czerwca 1938 roku przyjechał do Berlina. Jednak decyzja o wyjeździe – tak jak przewidywał Fokker – należała do Meitner. Uczona wiedziała już, że nie może dłużej czekać. Należało działać. Plan był prosty: Lise musi wyjechać na wakacje, żeby odpocząć od codziennej pracy i zmartwień. Nic nie mogło wzbudzać podejrzeń. Lise nadal więc chodziła codziennie do instytutu, prowadziła badania, rozmawiała z Hahnem i Strassmannem. Musiała mieć nerwy ze stali. Plan ucieczki znali tylko Hahn, von Laue, Debye i Rosbaud. Tajemnica zwiększała i tak olbrzymie napięcie. Meitner powiedziała żonie Plancka i Elisabeth Schiemann o liście Boscha. Nic więcej. Nie mogło być mowy o żadnych pożegnaniach. 4 lipca sytuacja nagle się pogorszyła. Bosch powiadomił Hahna, że restrykcje związane z wyjazdem za granicę uczonych – zwłaszcza Żydów lub politycznie podejrzanych – będą przestrzegane z najwyższą dokładnością. Lise nie mogła się czuć bezpiecznie nawet w hotelu! Debye spotkał się z Meitner i bez trudu przekonał ją, że natychmiast musi uciekać. Coster pozyskał ponownie zgodę ministerstwa na przyjazd uczonej do Holandii bez wizy. Z wydaną zgodą 11 lipca ruszył ponownie do Berlina. Nazajutrz Otto poinformował Lise, że musi wyjechać do Holandii, że wszystko jest załatwione, nie ma kłopotu z wizą i pieniędzmi, a wyjazd musi nastąpić możliwie najszybciej – następnego dnia! Trudno sobie wyobrazić, co działo się w głowie Lise. Musiała zrobić wszytko, aby rola, którą odgrywała, była do końca przekonywująca. Pozostała więc do godziny dwudziestej w instytucie, robiąc korektę pracy. W dzienniku napisała: wcześnie w Instytucie. Hahn powiedział mi, co zaproponowali Coster–Debye. Spotkanie rano Costera z Hahnem. Praca w Instytucie, aż do ósmej w nocy[7]. Następnie z pomocą Hahna i Rosbauda spakowała dwie małe walizki. Musiała zabrać tylko niezbędne rzeczy, które nie wzbudziłby podejrzeń. W końcu jechała tylko na wakacje. Po wojnie Meitner pisała: Tak, aby nie wzbudzać podejrzeń, spędziłam ostatni dzień mojego życia w Niemczech w Instytucie, aż do 8 w nocy robiąc korektę pracy przekazanej przez młodego współpracownika. Później miałam dokładnie 1,5 godziny, aby spakować kilka niezbędnych rzeczy do dwóch małych walizek[8]. Około godziny dwudziestej trzeciej poszła z Hahnem do jego mieszkania, gdzie spędziła ostatnią bezsenną noc w Niemczech. Następnego dnia rano, w środę 13 lipca, Hahn wraz z Rosbaudem udali się do hotelowego pokoju Lise, żeby zabrać jeszcze jedną małą walizkę. Otto wspominał:

 

Dirk Coster, 1930, domena publiczna

Coster pozostał w Berlinie na noc. Nie mówiąc nikomu, w godzinach wieczornych spakowaliśmy walizkę (tylko Rosbaud i ja byliśmy obecni). O ile dobrze pamiętam, [Lise] spędziła noc przed wyjazdem u nas na Altensteinstrasse; Coster spotkał ją w pociągu. […] Z bojaźnią i drżeniem zastanawialiśmy się, czy dotrze, czy też nie[9].

 

Wszystko miało wyglądać jak typowy letni wyjazd na wakacje. Rosbaud odwiózł ich na dworzec. Podczas podróży Lise ogarnęła panika i błagała przyjaciół, żeby zawrócili. Byli nieubłagani, spokojni i rzeczowi. Na stacji podczas pożegnania Otto wręczył Lise pierścionek. Dałem jej piękny pierścionek z diamentem, który odziedziczyłem po matce, nigdy go sam nie nosiłem, ale zawsze bardzo ceniłem. Chciałem, żeby miała jakieś zabezpieczenie w razie niebezpieczeństwa[10] – wspominał. Lise dodała: Opuszczałam Niemcy na zawsze z 10 markami w torebce[11]. W dzienniku zanotowała: 13 lipca. Wcześnie pożegnałam Hahna. Pierścień. Spotkałam Costera na stacji. W Nieuwe Schans celnik został poinformowany. Godzina osiemnasta Groningen[12]. Coster robił wszystko, żeby się z nimi nie spotkać, ale dyskretnie wsiadł do pociągu, by razem z nią odjechać ku przyszłości. Hahn pisał, że Lise Meitner była szczególnie narażona na niebezpieczeństwo wielokrotnych kontroli […] w pociągach wyjeżdżających za granicę. Od czasu do czasu ludzi, którzy próbowali wyjechać za granicę, aresztowano w pociągach i zawracano[13]. Drobna, przerażona i skupiona kobieta paląca mnóstwo papierosów i wyczekująca najgorszego. Możemy sobie ją wyobrazić siedzącą przy oknie, patrzącą na mijane krajobrazy i wyczekującą chwili aresztowania…

Pierścionek, należący do Charlotte Hahn, który Otto Hahn wręczył Lise Meitner, [za:] A. Norman, „The Amazing Story of Lise Meitner: Escaping the Nazis and Becoming the World’s Greatest Physicist”, Pen and Sword History, London 2021
Po długich siedmiu godzinach pociąg dotarł do granicy z Holandią. Teraz mogło wydarzyć się najgorsze: nazistowscy funkcjonariusze sprawdzali dokumenty, a ona nie miała ważnego paszportu i wizy. Jednak Coster zadbał o wszystko, poprosił wcześniej znajomych urzędników imigracyjnych, aby oficjalne zaproszenie do Hagi było wystarczającym dokumentem wyjazdu Lise zarówno dla nich, jak i dla drugiej strony. Obyło się bez dramatycznych scen – Lise Meitner przekroczyła granicę. Była bezpieczna. Nazajutrz Coster wysłał do Hahna telegram: Dziecko przyszło na świat. 15 lipca Hahn odpowiedział:

 

Droga Rodzino Costerów,

przede wszystkim chcę pogratulować szczęśliwego przybycia najmłodszego członka rodziny. Oczywiście, jestem bardzo zadowolony z nowin, ponieważ jeszcze do niedawna byliśmy nieco zaniepokojeni. Jak będzie nazywać się ukochana córka? Tutaj nie ma za dużo wiadomości. W laboratoriach wszystko idzie swoim zwykłym biegiem, a urlop zaczyna się jutro, dzięki Bogu…[14]

Lise Meitner, lata 30. XX wieku, domena publiczna

Meitner wspominała dramatyczną ucieczkę z nazistowskich Niemiec jako bardzo traumatyczne przeżycie. Właściwie trzeba sobie uświadomić, że niosła ona ze sobą ocalenie lub utratę życia. Zdecydowanie była to najdłuższa podróż w życiu Lise.

 

Pojechałam pociągiem do Holandii, rzekomo na tygodniowy urlop. Na granicy holenderskiej, gdy pięcioosobowy nazistowski patrol wojskowy przechodzący przez wagon wziął mój austriacki paszport, którego ważność dawno wygasła, zaczęłam bać się o życie. Byłam tak przerażona, że prawie zamarło mi serce. Wiedziałam, że naziści ogłosili sezon polowania na Żydów, że polowanie trwa. Siedziałam tam 10 minut i czekałam, 10 minut, które wydawały mi się godzinami. Potem wrócił jeden z nazistowskich funkcjonariuszy i bez słowa oddał mi paszport. 10 minut później wysiadłam na terytorium holenderskim, gdzie spotkałam kilku holenderskich kolegów[15].

 

Zorganizowanie ucieczki oraz sama podróż Lise Meitner na trwałe wryły się w pamięć jej przyjaciół. Nie bez znaczenia pozostaje wielka odwaga i determinacja Dirka Costera. Wolfgang Pauli w telegramie do niego pisał: Uczyniłeś się sławnym z uprowadzenia Lise Meitner jak [z odkrycia] hafnu[16]. Otto Hahn we wspomnieniach napisał: Nigdy nie zapomnę 17 lipca 1938 r.[17] Nigdy nie zapomniała go także Meitner. Ocaliła życie, lecz straciła pracę, dom, tożsamość narodową, niezależność. Została więźniem systemu. W Niemczech uznano, że profesor Lise Meitner, która była członkiem naukowym Instytutu od 1914 r. i od początku kierowała jego Wydziałem Fizyczno-Radioaktywnym, przeszła z dniem 1 października 1938 r. w stan spoczynku[18].

 

_________________________________

 

[1] P. Rife, „Lise Meitner…”, op. cit., str. 161.

[2] K. Hoffmann, „Wina i odpowiedzialność…”, op. cit., str. 133.

[3] Peter Debye sam niebawem musiał zatroszczyć się o swoją pozycję, otrzymał bowiem propozycję przyjęcia obywatelstwa niemieckiego lub napisania prohitlerowskiej książki. Miał to być akt lojalności wobec Hitlera. Debye odrzucił obie propozycje i pod pretekstem gościnnych wykładów wyjechał do USA.

[4] P. Rife, „Lise Meitner…”, op. cit., str. 166.

[5] Ibidem.

[6] Ibidem, str. 169.

[7] R. Sime, „Lise Meitner…”, op. cit., str. 204.

[8] Ibidem.

[9] F. Krafft, „Lise Meitner…”, op. cit., str. 836.

[10] R. Rhodes, „Jak powstała bomba atomowa”, op. cit., str. 210.

[11] R. Sime, „Lise Meitner…”, op. cit., str. 204.

[12] Ibidem.

[13] P. Rife, „Lise Meitner…”, op. cit., str. 172.

[14] F. Krafft, „Lise Meitner…”, op. cit., str. 836.

[15] R. Rhodes, „Jak powstała bomba atomowa”, op. cit., str. 210.

[16] R. Sime, „Lise Meitner…”, op. cit., str. 205.

[17] O. Hahn, „My Life”, op. cit., str. 149. Błąd Hahna. Musiało chodzić o 13 lipca [patrz:] K. Hoffmann, „Wina i odpowiedzialność…, op. cit., str. 133.

[18] K. Hoffmann, „Wina i odpowiedzialność…”, op. cit., str. 133.

Pani Einstein-Marity

PSNco warto przeczytać

/  Tomasz Pospieszny   /

W sierpniu 2021 roku mija siedemdziesiąta trzecia rocznica śmierci Milevy Marič. Odeszła w zapomnieniu i taką też pozostała przez wiele lat. Pochowano ją w obrządku prawosławnym w jej ukochanym Zurychu na cmentarzu Nordheim. Nagrobek Milevy Marič został usunięty w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia przez władze cmentarza, gdyż przez wiele lat po jej śmierci nie była uiszczana opłata za grób. Z inicjatywy dra Ljubo Vujevicia z The Tesla Memorial Society w Nowym Yorku odnaleziono grób Milevy w 2004 roku. Zainicjowano także ponowne wzniesienie nagrobka kobiety, która była towarzyszką życia Alberta Einsteina.

Proponujemy Państwu lekturę fragmentu książki Tomasza Pospiesznego pt. Pasja i geniusz. Kobiety, które zasłużyły na Nagrodę Nobla opisujący życie Milevy Marič.

 

Pani Einstein-Marity

Niezwykle uporządkowana Mileva wprowadziła ład w życie Einsteina. W dzieciństwie nauczyła się szyć, a później także gotować. Nie tylko szyła swoje sukienki, ale także reperowała ubrania Alberta. Umiała trafić do jego serca przez swój intelekt, ale także przez jego żołądek. Roztargnienie, brak organizacji, bałaganiarstwo i zapominalstwo Einsteina była zdolna okiełznać jak nikt inny. Tak doskonale nam idzie wspólne zgłębianie naszych mrocznych dusz, picie kawy, jedzenie kiełbasek itd. – pisał Albert[1]. Jeden z biografów Einsteina Peter Michelmore napisał, że Mileva:

 

[…] potrafiła szybciej niż [Albert] wyrobić sobie zdanie na temat ludzi i była bardzo stała w swoich wyborach. W każdej sprawie zajmowała zdecydowany punkt widzenia. Z góry planowała zarówno przebieg swoich studiów, jak i rozkład każdego dnia. Próbowała również wprowadzić porządek w życie Alberta. I matematyka była tylko częścią tego wszystkiego. Namawiała go do regularnego spożywania posiłków i uczyła oszczędności. Często wściekała się na jego roztargnienie. Wtedy spoglądał na nią ze spokojem, jak tupie nóżką niczym mała dziewczynka, a w jego oczach pojawiały się łobuzerskie ogniki. Potem robił śmieszne miny lub opowiadał żarcik i jej złość powoli ustępowała[2].

 

Mileva,Albert i ich pierwszy syn Hans Albert, Berno, 1904, Instytut Leo Baecka, [za:] http://einstein-virtuell.mpiwg-berlin.mpg.de/VEA/SC-1668110491_MOD-736752543_SEQ1883770543_SL-110908586_en.html
Niestety nie wszyscy byli przychylni ich związkowi. Przyjaciele Milevy uważali, że Albert nie jest dla niej odpowiednim partnerem. Z kolei jego znajomi nie potrafili zrozumieć, co widzi w utykającej, humorzastej Milevie. Albert jednak podziwiał jej inteligencję. I był zakochany. Kiedy jeden z jego kolegów powiedział: Wiesz, nigdy nie odważyłbym się poślubić kobiety, która nie byłaby zupełnie zdrowa, Albert odpowiedział: Ale ona ma taki cudowny głos[3].

Tymczasem zbliżał się czas egzaminów: międzykursowego i końcowego. Einstein zdał egzamin międzykursowy w październiku 1898 roku, Mileva zaś musiała przygotowywać się do niego dłużej z racji pobytu na uniwersytecie w Heidelbergu. Przystąpiła do niego w październiku następnego roku, zdając z piątą lokatą. Latem 1899 roku, gdy Mileva przygotowywała się do egzaminów, Einstein przebywał na wakacjach wraz z matką i siostrą. Pokazał wówczas matce zdjęcie Milevy. W liście do ukochanej pisał, że wywarło ono na Paulinie Einstein wrażenie – moja stara matka pozdrawia Cię jak najserdeczniej[4]. Niestety kiedy Frau Einstein zorientowała się, że nie jest to kolejny romans syna, lecz związek poważny, jej zachowanie względem Milevy uległo radykalnej zmianie. Przeszkadzało jej, że jest Serbką, że nie jest Żydówką, że pochodzi z pospolitej rodziny, że jest starsza od Alberta, że jest ułomna fizycznie. Jednym słowem, była najgorszą z możliwych partii dla jej ukochanego syna. Pierwsze niepokojące wieści nadesłała Helena Kaufler, która na własne oczy widziała niechęć Pauliny do Milevy. Zrozpaczona Mileva pisała do niej:

 

Sądzisz, że ona w ogóle mnie lubi? Naprawdę się ze mnie tak strasznie naśmiewała? Wiesz, poczułam się głęboko nieszczęśliwa, ale potem się pocieszyłam, że w końcu ten najważniejszy dla mnie człowiek jest innego zdania, a kiedy on roztacza nade mną wspaniałą wizję naszej przyszłości, nie myślę już o moim nieszczęściu[5].

Mileva Marič, 1896, domena publiczna

Niestety najgorsze miało dopiero nadejść. Latem 1900 roku przystąpili do egzaminów końcowych składających się z części pisemnej i ustnej. Einstein zdał, Mileva nie. Jako jedyna uzyskała średnią poniżej pięciu. Tym samym jako jedyna nie otrzymała dyplomu. Być może miał na to wpływ egzamin ustny, który Mitza zdawała przed profesorami mężczyznami, z góry przeświadczonymi o braku zdolności kobiet do nauk ścisłych. Możliwe też, że nie opanowała całego materiału, przecież w tym samym roku zdawała także egzamin międzykursowy. Załamana wróciła do rodziców z mocnym postanowieniem przystąpienia do egzaminów w roku następnym. Albert zaś udał się na wakacje z rodziną. Niestety sytuacja pomiędzy nim i matką była bardzo napięta. Kiedy Paulina dowiedziała się, że Mileva oblała egzaminy, zapytała: No, i kim teraz będzie ta twoja Laleczka?. Z pewnością i wyzwaniem w oczach Albert odpowiedział: Moją żoną. Ona jest takim samym molem książkowym jak ty, a tobie potrzebna jest żona. Gdy ty będziesz miał trzydziestkę, z niej będzie już stara krowa! – krzyczała Paulina[6]. Jej wściekłość zmieniła się w histerię i bezradność:

 

Mama rzuciła się na łóżko, ukryła głowę w poduszkach i rozpłakała jak dziecko. Gdy tylko się opanowała, natychmiast przystąpiła do gwałtownego ataku: „W ten sposób rujnujesz swoją przyszłość i grzebiesz swoje szanse! Żadna porządna rodzina by jej nie chciała. Jeśli zajdzie w ciążę, dopiero będziesz się miał z pyszna!” Przy tym ostatnim wybuchu, przed którym było jeszcze wiele innych, w końcu straciłem cierpliwość. Zaprzeczyłem ostro, abyśmy żyli w grzechu, po czym zrugałem ją, na czym świat stoi […][7].

Akademia Olimpijska: Albert Einstein z przyjaciółmi: Conradem Habichem i Maurice’m Solovine’em, ok. 1903, domena publiczna

Wydaje się, że młody Einstein był na tyle uparty, że dążył do celu za wszelką cenę. Dopiero teraz widzę jak szaleńczo Cię kocham – pisał do Milevy[8]. Żywiołowe wręcz wyznania uczuć mogą świadczyć o buncie Alberta przeciw rodzinie, chociaż na pewno kochał Milevę. Napisał do niej:

 

Co będzie, to będzie, ale i tak będziemy mieć najpiękniejsze życie pod słońcem. Przyjemna praca i bycie razem – czegóż można jeszcze chcieć? Jak uciułamy trochę pieniędzy, kupimy sobie rowery i będziemy co parę tygodni jeździć na wycieczki[9].

Państwo Einsteinowie w Kacu w Serbii, ok. 1912, domena publiczna

Czy ta romantyczna deklaracja nie nasuwa skojarzeń z francusko-polską parą uczonych pędzących na bicyklach?

Niestety sytuacja materialna Einsteina z dnia na dzień się pogorszyła: chcąc go ukarać, rodzina przestała przekazywać mu pieniądze. Udzielał korepetycji, ale był to skromny dochód, który nie pozwalał na finalizację planów Alberta i Milevy. A przecież mieli marzenia. Jakże cudnie będzie wyglądał świat, gdy będę już Twoją małą żoną – pisała Mileva[10]. Niestety rodzice Einsteina robili wszystko, co tylko mogli, by utrudnić im życie. Zwłaszcza Milevie. Do Heleny pisała:

 

Ta kobieta najwyraźniej obrała sobie za cel życia, by zatruć życie nie tylko moje. Ale i swojego syna […]. Posunęli się nawet do tego, by napisać list do moich rodziców, w którym oczerniają mnie w stopniu wręcz skandalicznym[11].

 

Brak stabilności finansowej nie ograniczył jednak pracy twórczej Alberta. Pierwszą pracą, której się poświęcił, było padanie efektu kapilarnego, czyli podnoszenie się słupa cieczy w bardzo cienkiej rurce. 3 października 1900 roku, na dwa miesiące przed wysłaniem artykułu do redakcji „Annalen der Physikˮ, w liście do Milevy pisał:

 

Wnioski na temat efektu kapilarnego, do jakich doszedłem niedawno w Zurychu, wydają mi się całkiem nowe, choć są takie proste. Kiedy oboje będziemy już w Zurychu, spróbujemy zdobyć jakieś dane empiryczne na ten temat […]. Jeśli ujawnia się tu jakieś prawo przyrody, poślemy rezultaty do „Annalenˮ[12].

 

Walter Isaacson, autor doskonałej biografii Einsteina, podaje, że był to początek sporów dotyczących udziału Milevy Marič w badaniach i teoriach Einsteina. W tym jednak przypadku wydaje się, że jej rola ograniczała się do słuchaczki i być może dyskutantki. W liście do Heleny Savić (od 15 listopada 1900 roku żony Milivojea Savića) pisała:

 

Albert napisał artykuł z fizyki, który prawdopodobnie wkrótce zostanie opublikowany w „Annalen der Physik”. Możesz sobie wyobrazić, jaka jestem dumna z mojego ukochanego. Nie jest to taki zwykły artykuł, tylko bardzo ważny – dotyczy teorii cieczy. Wysłaliśmy kopię do Boltzmanna, gdyż chcielibyśmy wiedzieć, co on o tym myśli. Mam nadzieję, że nam odpisze[13].

Boltzmann nie odpisał, a artykuł Einstein z czasem uznał za mało znaczący. Pomimo pierwszego osiągnięcia naukowego nadal pozostawał bez pracy. Zmuszony przez rodzinę pojechał do Mediolanu. Miało to służyć rozdzieleniu kochanków.

Z listów można wnioskować, że im dłużej Albert nie widział Mitzy, tym bardziej szalał z miłości:

 

Bez Ciebie brakuje mi pewności siebie, przyjemności z pracy, przyjemności z życia – krótko mówiąc, bez Ciebie moje życie straciło swój sens[14].

 

Jakże mogłem przedtem żyć. […] Bez myśli o Tobie wolałbym umrzeć. […] Spośród wszystkich ludzi, Ty kochasz mnie najmocniej i najlepiej rozumiesz. […] Wieczorami myślę o tym, że [Ty] myślisz o mnie i całujesz w łóżku poduszkę. Wiem, jak to jest! […]. Moim szczęściem jest Twoje szczęście. […] Moje życie zyskuje prawdziwy sens tylko dzięki myślom o Tobie. […] Jak cudownie było ostatnim razem, gdy mogłem Cię obejmować, tak jak natura stworzyła[15].

 

W innym liście dodawał: Na zawsze pozostaniemy studentami i gówno będzie nas obchodził cały świat[16]. Niestety nie dane było im pozostać wiecznymi studentami. Mileva rozpoczęła przygotowania do ponownego podejścia do egzaminów końcowych i miała nadzieję, że uzyskanie dyplomu umożliwi jej przygotowanie rozprawy doktorskiej. Promotorem miał być profesor Heinrich Martin Weber (1842–1913). W marcu 1900 roku w liście do Heleny pisała:

 

Profesor Weber przyjął moją propozycję pracy dyplomowej i był z niej całkiem zadowolony. Szukam tematów dalszych badań, które będę musiała wykonać. E. [Albert] wybrał dla siebie bardzo interesujący temat[17].

 

Albert z kolei pisał:

 

Ja również cieszę się bardzo, że będziemy nad tym razem pracowali. Nie wolno Ci teraz przerywać Twoich badań – jakiż będę dumny, gdy moje małe kochanie zostanie już panią doktor, a ja wciąż będę zupełnie zwykłym człowiekiem![18]

 

Niestety współpraca nie układała się idealnie. Weber był autorytatywny i z czasem coraz mniej lubił zuchwałego Einsteina. Milevie dostawało się także. Wiosną następnego roku pisała:

 

Miałam kilka kłótni z Weberem, ale jestem już do tego przyzwyczajona[19]. Dzięki obawom Webera nie udało mi się jeszcze zdobyć doktoratu [pomimo ukończenia kursu]. Znosiłam zbyt wiele i w żadnym wypadku nie wrócę do niego ponownie[20].

 

Można z dużą dozą prawdopodobieństwa przypuszczać, że Mileva nie uzyskała dyplomu, gdyż Albert nie potrafił ukrywać niechęci do profesora Webera. Tymczasem życie Milevy uległo radykalnej zmianie.

W maju 1900 roku spędziła z Albertem piękne, romantyczne i namiętne wakacje nad jeziorem Como. Niebawem okazało się, że jest w ciąży. 28 maja Einstein w liście do ukochanej pisał: Jak się czujesz, kochana? Jak tam chłopiec? […] Jak tam nasz mały synek?[21]. Pomimo dolegliwości ciążowych Mileva starała się przygotować do egzaminu, który miała zdawać w lipcu. Niestety i tym razem się nie udało. Abraham Pais podkreśla: teraz, gdy już wiemy, że w tym czasie była w odmiennym stanie, tym bardziej winniśmy podziwiać jej odwagę i upór, by zdawać raz jeszcze[22]. Bez dyplomu, w ciąży, bez ukochanego przy sobie wróciła do Nowego Sadu. Musiała zmierzyć się sama z trudami ciąży i porzuconymi marzeniami o karierze naukowej. Co jednak najgorsze, była przekonana, że na zachodzie zostanie uznana za ladacznicę, która zrujnowała Albertowi życie, na wschodzie zaś za idiotkę[23]. Jesienią 1901 roku Einstein został prywatnym nauczycielem w Szafuzie nad Renem. Jednocześnie wiązał nadzieje z otrzymaniem posady w urzędzie patentowym w Bernie. Mileva czuła się osamotniona. W liście do Alberta pisała:

 

Gdybyś tylko wiedział, jak bardzo samotna i opuszczona się czuję, na pewno byś przyjechał. […] Żebyś wiedział, jak bardzo chcę Cię znowu zobaczyć! Myślę o tobie całymi dniami, a jeszcze bardziej nocami[24].

 

W grudniu 1901 roku Albert pisał:

 

Wyczekuję naszej drogiej Lieserl [córeczki], ale po kryjomu (tak aby Doxerl się nie dowiedziała) wyobrażam sobie, że jest to Hanserl […]. Istnieje tylko kwestia, jak moglibyśmy przyjąć naszą Lieserl; nie chciałbym jej oddawać […][25].

 

Kiedy kilka dni później dowiedział się, że otrzymał pracę w Bernie, przyszło ukojenie i spokój. W listach do Mitzy pisał:

 

Zurych, 30 kwietnia 1901 roku

Mój kochany kotku,

[…] Sama się przekonasz, jaki pogodny i radosny się stałem. Dawno zapomniałem o wszystkich moich troskach. I tak bardzo Cię znowu kocham! To tylko z nerwów byłem tak niedobry dla Ciebie […] i tęsknię bardzo do chwili, kiedy znowu Cię ujrzę. […]

Całuję Cię z dna mojego serca.

Twoje kochanie[26]

 

Winterthur, 9 maja 1901 roku

Kochany kotku,

[…] Gdybym tylko mógł przekazać Ci chociaż cząstkę własnego szczęścia, abyś już na zawsze była wolna od smutku i melancholii. […]

Najlepsze życzenia i całusy dla Ciebie.

Albert[27]

 

W styczniu 1902 roku otrzymał wiadomość, że został ojcem. Poród był długi i ciężki. Córeczce Mileva nadała imię Lieserl. Einstein pisał do ukochanej:

 

Berno, 4 lutego 1902 roku

Moje najdroższe kochanie,

Biedne, najdroższe kochanie; co musiałaś wycierpieć, jeśli nie możesz nawet samodzielnie do mnie napisać! Szkoda, że nasza droga Lieserl musi zostać przedstawiona światu w ten sposób! Mam nadzieję, że do czasu nadejścia mojego listu będziesz zdrowsza i weselsza. […] Więc faktycznie jest dziewczynka. Czy jest zdrowa i płacze jak trzeba? Jakiego koloru ma oczka? Skąd bierzesz mleko? Czy dużo je? Musi być kompletnie łysa. Kocham ją bardzo, a przecież nawet nie wiem, jak wygląda. […] Chętnie sam zmajstrowałbym taką Lieserl, to musi być fascynujące! Z pewnością umie już płakać, lecz śmiać nauczy się dopiero później. Jest w tym pewna głęboka prawda. […]

Dla Ciebie tysiące pocałunków od Twojej miłości,

Johnnie[28]

Albert Einstein na rok przed otrzymaniem Nagrody Nobla, 1920, domena publiczna

Niestety nie ma żadnych listów świadczących o tym, że Einstein widział swoją córkę. Trudno domniemywać, czy o istnieniu dziecka wiedziała także rodzina i najbliżsi przyjaciele Einsteina. Wprawdzie jego matka 20 lutego 1902 roku pisała: tej Marič zawdzięczam najgorsze chwile mojego życia; gdyby to leżało w mojej mocy, zrobiłabym wszystko, aby zniknęła z naszego horyzontu[29], ale nie ma pewności, że odnosi się tym samym do narodzin wnuczki. Nie wiadomo też nic pewnego o losie dziecka. Michele Zackheim w swojej książce o Lieserl twierdzi, że była niepełnosprawna fizycznie i zamieszkała z rodziną Milevy. Według niej prawdopodobnie zmarła na szkarlatynę we wrześniu 1903 roku[30]. Z kolei wieloletni badacz życia Einsteina Robert Schulmann wysunął hipotezę, że Lieserl adoptowała Helena Savić. Nadano jej imię Zorka i miała żyć aż do lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. W rzeczywistości Saviciowie mieli niewidomą od wczesnego dzieciństwa córkę o takim imieniu, która zmarła w 1992 roku. Jednakże wnuk Heleny, a siostrzeniec Zorki doktor Milan Popović, odrzucił możliwość, że była to Lieserl, i twierdził, że to dziecko zmarło we wrześniu 1903 roku. W swojej książce napisał: wysunięta teoria, jakoby moja babcia adoptowała Lieserl, jest pozbawiona jakichkolwiek podstaw, gdyż zostało to dokładnie sprawdzone w historii mojej rodziny[31]. Znajduje to potwierdzenie w korespondencji Milevy i Alberta. W sierpniu 1903 roku Mileva pojechała do Nowego Sadu, gdyż została poinformowana, że Lieserl zachorowała na szkarlatynę. Z podróży wysłała kartę Albertowi: Podróż upływa szybko, ale jest ciężka. Nie czuję się dobrze. Co porabiasz, mój Jonzile? Napisz do mnie prędko. Twoja biedna Laleczka[32]. Złe samopoczucie Milevy wynikało z tego, że była ponownie w ciąży. Albert odpisał:

 

Bardzo mi przykro z powodu tego, co się stało z Lieserl. Szkarlatyna pozostawia często trwałe ślady. Jak Lieserl została zarejestrowana urzędowo? Musimy bardzo uważać, bo inaczej dziecko będzie miało problemy w przyszłości[33].

Mileva i Albert Einsteinowie, ok. 1905, domena publiczna

10 października 1902 roku zmarł ojciec Alberta. Krótko przed śmiercią wyraził zgodę na ślub syna z Milevą[34]. 6 stycznia 1903 roku Einstein dotrzymał słowa i ożenił się z Mitzą. Ślub cywilny odbył się w Bernie w towarzystwie najbliższych przyjaciół. Rok później, 14 maja 1904 roku, Mileva urodziła syna Hansa Alberta. W liście do Heleny pisała, żeby przyjechała do Berna, gdyż chciała jej pokazać moje małe kochanie, które też ma na imię Albert. Nie umiem wyrazić, ile daje mi radości, gdy śmieje się po przebudzeniu albo fika nóżkami w kąpieli[35]. Ojciec Milevy przyjechał zobaczyć wnuka i zaoferował zięciowi pokaźną sumę pieniędzy. Einstein jednak ich nie przyjął, argumentując:

 

Nie poślubiłem twojej córki dla pieniędzy, ale dlatego, że ją kocham, potrzebuję jej, ponieważ oboje jesteśmy jednością. Wszystko, co zrobiłem i osiągnąłem, zawdzięczam Milevie. Jest moim genialnym źródłem inspiracji, moim aniołem ochronnym przeciwko pokusom w życiu, a tym bardziej w nauce. Bez niej nie rozpocząłbym pracy, nie mówiąc już o jej zakończeniu[36].

_______

[1] R. Highfield, P. Carter, Prywatne życie Alberta Einsteina, op. cit., s. 67.

[2] P. Michelmore, Einstein: Profile of the Man, Dodd, Mead and Company, New York 1962, s. 36.

[3] W. Isaacson, Einstein, op. cit., s. 59.

[4] R. Highfield, P. Carter, Prywatne życie Alberta Einsteina, op. cit., s. 76.

[5] Ibidem, s. 77.

[6] Ibidem, s. 79.

[7] Ibidem, s. 80.

[8] W. Isaacson, Einstein, op. cit., s. 67.

[9] Ibidem, s. 69.

[10] A. Pais, Tu żył Albert Einstein, Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 24.

[11] Ibidem, s. 24.

[12] W. Isaacson, Einstein, op. cit., s. 71.

[13] M. Popović, In Albertʼs Shadow, op. cit., s. 70.

[14] J. Renn, R. Schulmann, Albert Einstein/Mileva Marić, op. cit., s. 26.

[15] A. Pais, Tu żył Albert Einstein, op. cit., s. 24.

[16] D. Overbye, Zakochany Einstein, op. cit., s. 72.

[17] M. Popović, In Albertʼs Shadow, op. cit., s. 60.

[18] J. Renn, R. Schulmann, Albert Einstein/Mileva Marić, op. cit., s. 32.

[19] M. Popović, In Albertʼs Shadow, op. cit., s. 76.

[20] Ibidem, s. 78.

[21] J. Renn, R. Schulmann, Albert Einstein/Mileva Marić, op. cit., s. 54.

[22] A. Pais, Tu żył Albert Einstein, op. cit., s. 25.

[23] D. Overbye, Zakochany Einstein, op. cit., s. 127.

[24] W. Isaacson, Einstein, op. cit., s. 86.

[25] A. Pais, Tu żył Albert Einstein, op. cit., s. 25.

[26] J. Renn, R. Schulmann, Albert Einstein/Mileva Marić, op. cit., s. 46.

[27] Ibidem, s. 51.

[28] J. Renn, R. Schulmann, Albert Einstein/Mileva Marić, op. cit., s. 73.

[29] A. Pais, Tu żył Albert Einstein, op. cit., s. 25.

[30] M. Zackheim, Einsteinʼs Daughter: The Search for Lieserl, Riverhead Hardcover, New York 1999.

[31] M. Popović, In Albertʼs Shadow, op. cit., s. 11.

[32] W. Isaacson, Einstein, op. cit., s. 98.

[33] Ibidem, s. 98.

[34] A. Pais, Pan Bóg jest wyrafinowany… Nauka i życie Alberta Einsteina, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001, s. 61.

[35] W. Isaacson, Einstein, op. cit., s. 100.

[36] D. Trbuhović-Gjurić, Im Schatten Albert Einsteins, op. cit., s. 76.

„W poszukiwaniu fundamentalnej zasady świata” — książka Sébastiena Fritscha

PSN#inspirujemy

 

 

Z przyjemnością dzielimy się z Państwem informacją o najnowszej książce naszego przyjaciela z Lyonu Sébastiena Fritscha poświęconej postaci Ernesta Rutherforda — przyjaciela Marii Skłodowskiej-Curie i mentora wielu kobiet w nauce, w tym m.in. Harriet Brooks.

Na naszą prośbę Autor napisał kilka słów o swojej powieści i inspiracji Marią Skłodowską-Curie i Ernestem Rutherfordem. Zapraszamy do lektury.

Polecamy także serdecznie portal internetowy Sébastiena Fritscha dedykowany książce.

***

„Chercher le principe meme du monde” („W poszukiwaniu fundamentalnej zasady świata”) to fabularyzowana biografia Ernesta Rutherforda, czołowego fizyka początku XX wieku.

Pozostaje znacznie mniej znany niż Maria Skłodowska-Curie, z którą dzielił zaszczyt rozpoczęcia eksploracji świata promieniotwórczości. Te dwie wielkie osobistości świata nauki spotkały się po raz pierwszy 25 czerwca 1903 r., tego samego dnia, w którym Maria Skłodowska-Curie obroniła swoją pracę doktorską. Przez całe życie łączyła ich solidna naukowa przyjaźń, oparta na wzajemnym szacunku i podziwie.

W roku 2021, w który przypada 150. rocznica urodzin Ernesta Rutherforda, chciałbym uwidocznić tego genialnego naukowca, który był człowiekiem konsekwentnie zmierzającym do prawdy. Dlatego właśnie dzień jego urodzin, 30 sierpnia, został symbolicznie wybrany na publikację pierwszej części biografii. Ten tom, obejmujący okres od 1896 do 1907 roku, odpowiada jego wczesnym badaniom w Cambridge i bardzo owocnym latom spędzonym w Montrealu.

Moja książka może zainteresować nauczycieli fizyki czy historii, ale także każdego, kto chciałby cofnąć się w czasie w towarzystwie wielkich naukowców i poznać wyzwania, którym udało się im sprostać.

Oczywiście, ta „epopeja naukowa” pozostaje przede wszystkim powieścią, ponieważ chciałam, aby była jak najbardziej przystępna, z żywymi dialogami, realistycznymi portretami i scenami, a także wiernym oddaniem epoki i miejsc.

Swoją pracę oparłem jednak na obszernej dokumentacji, w tym na licznych biografiach Marii Skłodowskiej-Curie i jej korespondencji. Ponadto skrupulatnie przestrzegałem chronologii, zarówno ewolucji wiedzy jak i kontrowersji dotyczących interpretacji zjawisk promieniotwórczych.

Zarówno eksperci, jak i entuzjaści nauki będą mogli znaleźć coś dla siebie i zainspirować się przykładem tych mężczyzn i kobiet nauki, którzy poświęcili swoje życie próbom wyjaśnienia samej zasady świata.

Sébastien Fritsch

Nowe wydanie książki „Jak powstała bomba atomowa”

Tomasz Pospiesznyco warto przeczytać
Opublikowano 27 maja 2021 r.
Nakładem Wydawnictwa Marginesy ukazała się jedna z najważniejszych książek, traktująca o historii fizyki i chemii jądrowej pt. Jak powstała bomba atomowa. Autorem książki jest Richard Rhodes, który za swoją pracę otrzymał w 1986 roku nagrodę
Pulitzera w kategorii literatura faktu.
Richard Rhodes, [za:] https://radioopensource.org/richard-rhodes-is-the-knowledge-of-nukes-enough/
W roku 2000 nakładem Wydawnictwa Prószyński i Spółka ukazało się pierwsze wydanie tej książki. W naszej opinii przewyższa ono nowe wydanie, gdyż zawiera 128 fotografii postaci naukowców opisanych w książce oraz szczegółowy indeks osobowy (czego niestety brak w nowym wydaniu).
Nie mniej jednak pozycję tę serdecznie polecamy wszystkim miłośnikom historii nauki. W książce czytelnik pozna pierwszoplanowych aktorów tej fascynującej historii: małżonków Curie, Rutherforda, Chadwicka, Bohra, Meitner, Hahna, Seaborga, Oppenheimera i wielu innych.

__________________________________

 

Richard Rhodes, stosując najlepsze zasady suspensu, stopniowo wprowadza wielkich graczy tej historii: od Roosevelta i Einsteina, którzy wierzyli, że ryzyko użycia bomb z uranu może zapewnić pokój na świecie, po wizjonerskich pionierów zastosowania rozszczepienia termojądrowego do produkcji energii, w tym Plancka, Szilarda, Bohra, Oppenheimera czy von Neumanna. Naukowcy znani dotąd w bardzo wąskich kręgach – teraz stanęli w centrum uwagi mediów i trafiali na pierwsze strony gazet.

Rozmach tej książki obejmuje najwcześniejsze zapowiedzi energii jądrowej w powieściach H.G. Wellsa, oślepiający błysk pierwszej próby nuklearnej Trinity oraz program Manhattan, którego kulminacją stało się zrzucenie bomb jądrowych na Hiroszimę i Nagasaki, a także wyścig zbrojeń podczas zimnej wojny.

 

Wybuch bomby atomowej, fot. Adobe Stock

 

„Jak powstała bomba atomowa” to epos godny Miltona. Ta historia nigdy nie została przedstawiona z równą elegancją i smakiem, tak szczegółowo i tak po prostu – językiem, który wspaniale przybliża przełomowe odkrycia naukowe i ich efekty. Wielkie postacie naszego wieku – naukowcy, wojskowi i politycy – nabierają życia, gdy konfrontuje się je z brzemiennymi w skutki i straszliwymi decyzjami. Ta książka, traktując o najpoważniejszych problemach XX wieku, pomaga zrozumieć możliwości i pułapki przyszłego stulecia.

Isidor Izaac Rabi, laureat Nagrody Nobla z dziedziny fizyki w 1944 roku

Paní Curieová — nowe czeskie wydanie książki Ewy Curie o matce

Ewelina Wajs, Tomasz Pospieszny#inspirujemy

 

František Běhounek (1898–1973) jeden z najbardziej znanych czeskich fizyków, ale co ciekawsze także i pisarzy, był uczniem Marii Skłodowskiej-Curie. Przebywał w jej paryskim laboratorium w latach 1920–1922, gdzie nie tylko poznał Uczoną, ale także jej córkę Irenę. Po zakończeniu stypendium i powrocie do kraju Běhounek założył w 1926 roku praski Państwowy Instytut Radiologiczny, którym kierował w latach 1933–1945. Po przeczytaniu książki Ewy Curie uczony napisał:

 

Ewa Curie zdołała uchwycić obraz swojej matki z sukcesem, którego dzieci zwykle nie odnoszą, próbując sportretować własnych rodziców. Fundamentalne znaczenie wieloletniej pracy pani Curie, co jej córka Ewa słusznie założyła, z czasem staje się coraz wyraźniejsze. To najsolidniejszy fundament, na którym jako pierwsza budowla wznosi się cała fizyka jądrowa, a jako druga – energię jądrowa, będąca gwarancją postępu ludzkości.

 

Kilka tygodni temu przedstawiliśmy Państwu naszą opinię o najnowszym polskim, szumnie zapowiadanym wydaniu książki Ewy Curie pt. Maria Curie (Wydawnictwo W.A.B, Warszawa 2021). O potrzebie nowego wydania polskiego, w którym uzupełnione zostaną wątki wcześniej pominięte przez rodzinę Skłodowskich, mówiło się od dawna. Natomiast dużym zaskoczeniem była dla nas premiera nowego wydania książki Ewy Curie w języku czeskim – Ève Curieová, Paní Curieová, Nakladatelství Maraton, Praha 2021. Dzięki naszym przyjaciołom z Wydawnictwa Maraton, który przysłali nam najnowsze czeskie wydanie, możemy je Państwu pokazać i opowiedzieć o kulisach jego powstania.

 

fot. E. Wajs

 

Książkę Ewy Curie pod tytułem Madame Curie wydano w Czechosłowacji po raz pierwszy w 1938 roku (Ève Curieová, Madame Curie, Evropský Literární Klub, Praha 1938) w tłumaczeniu Anny Jehlovéj. Obecne, szóste wydanie czeskie opiera się na tłumaczeniu, którego w 1959 roku dokonała Eva Sagallová na podstawie oryginału książki Madame Curie wydanego w języku francuskim przez wydawnictwo Gallimard w 1938 roku. Tłumaczenie Evy Sagallovéj zostało wydane przez wydawnictwo Mladá fronta pod tytułem Paní Curieová. Na tym tłumaczeniu opiera się najnowsza edycja książki.

 

Warto w tym miejscu zauważyć, że pomimo trudnej i zawiłej sytuacji politycznej w Czechosłowacji książka Ewy Curie była wydawana zarówno po czesku (5 wydań: 1938, 1946, 1959, 1964, 1971) jak i po słowacku ( 6 wydań: 1938, 1945, 1947, 1951, 1957 i 1987).

fot. E. Wajs

Podobnie jak w przypadku polskich wydań, wersja czeska także została ocenzurowana. Tym razem cenzorem była nie rodzina, ale ustrój polityczny w Czechosłowacji. Z książki wykreślono między innymi fragmenty krytykujące zabór rosyjski, kontakty Uczonej z monarchami i politykami z Zachodu, wizytę Madame Curie u Tomáša Masaryka czy poglądy filozoficzne, wyznawane przez Marię i Piotra. Żmudną i szczegółową analizę porównawczą kilku kolejnych wydań w języku czeskim i słowackim przeprowadził Jan Novotný (Habent sua fata libelli. Úpravy překladů knihy Eva Curie: Madame Curie – Dokumentace, „Listy. Dvouměsíčník pro kulturu a dialoguˮ, 2003, Nr 2).

 

Mimo cięć tekstu (w obojętności około 20 stron maszynopisu między wydaniem z 1938 roku, a wydaniem z 1971 roku) książka Ewy Curie cieszyła się w Czechosłowacji, a później także w Czechach i na Słowacji dużym uznaniem. Potrzeba wydania jej po raz kolejny w języku czeskim w pełnej wersji, po 50 latach od ostatniego ocenzurowanego wydania, nie powinna dziwić.

 

fot. E. Wajs

 

Zespół redakcyjny Wydawnictwa Maraton oparł najnowsze wydanie o tłumaczenie Evy Sagallovéj z wydania czwartego z 1964 roku. Radovan Beneš dokonał uwspółcześnienia przekładu, natomiast Nina Hřidelová przetłumaczyła brakujące fragmenty na podstawie wydania francuskiego z 1938 roku. Książka liczy 375 stron i zawiera 32 duże, czarno-białe fotografie (są to reprodukcje z poprzednich czeskich wydań). Paní Curieová została wydana w miękkiej oprawie ze skrzydełkami. Posłowie napisała czeska fizyczka jądrowa i polityczka Dana Drábová (pełni między innymi funkcję przewodniczącej Państwowego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Jądrowego i jest zastępczynią burmistrza miasta Pyšel). Nawiązuje w nim do historii górniczego miasteczka Jachymov w północno-zachodnich Czechach, skąd Maria i Piotr Curie otrzymali cenną smółkę uranową, z której pozyskali polon i rad. Miasteczko to, uzdrowisko wodolecznicze, kopalnię i zakłady chemiczne Maria Skłodowska-Curie odwiedziła osobiście w 1925 roku. Posłowie zamyka refleksja na temat badań naukowych i ciekawości odkrywania tego, co nieznane.

fot. E. Wajs

Jesteśmy pod ogromnym wrażeniem posłowia autrostwa profesor Dany Drábovéj, która jako uznana fizyczka jądrowa swoim słowem spina miniony czasy Marii Skłodowskiej-Curie ze współczesnością.

Postęp – pisze profesor Drábová – jest w mniejszym lub większym stopniu uznawany za rzecz oczywistą, ale paradoksalnie coraz częściej towarzyszy mu oczekiwanie, że nie będziemy narażeni na żadne mimowolne ryzyko. Boimy się elektrowni jądrowych, boimy się dwutlenku węgla, wywołujemy alarmy i paniki przed zagrożeniami tak niewielkimi, że nie da się ich wyrazić, chyba że przez długi ciąg zer po przecinku, we wszystkim wymagamy zabezpieczenia – nie w stu procentach, ale w tysiącu procent. Gdyby nasi przodkowie zachowywali się w ten sposób, podróże odkrywcze nigdy nie miałyby miejsca, podstawowe zasady nauki i techniki pozostałyby nieodkryte, ponieważ każde odkrycie wiąże się z pewnym stopniem ryzyka. Aby żyć bez zbędnych zmartwień, trzeba spróbować pozbyć się uproszczonych poglądów, odrzucić wprowadzające w błąd slogany i zacząć myśleć samodzielnie. Już Maria Curie-Skłodowska mówiła: „Na świecie nie ma się czego bać, po prostu trzeba wszystko zrozumieć”. Tak właśnie żyła i to jest dla nas wielkie przesłanie.

 

Serdecznie dziękujemy Pani Ninie Hřidelovéj z Wydawnictwa Maraton za życzliwość i podarowanie egzemplarza książki Paní Curieová, które z całą pewnością dopełni naszą kolekcję.

Nowy komiks o Marii Skłodowskiej-Curie

Tomasz Pospiesznyco warto przeczytać

 

W ostatnim czasie na polskim rynku wydawniczym pojawiło się sporo książek dotyczących życia i pracy Marii Skłodowskiej-Curie, między innymi: kanoniczna biografia autorstwa Ewy Curie (Warszawa 2021), wspomnienia Ireny Joliot-Curie (Warszawa 2020), biografia pióra Tomasza Pospiesznego (Warszawa 2020) czy Jana Piskurewicza (Warszawa 2020) . Jest to niezwykle budujące, ponieważ wiedza na temat Madame Curie wydaje się w Polsce wciąż niewystarczająca. Wymienione pozycje przeznaczone są dla starszego czytelnika. Zawsze pojawia się jednak niedosyt jeśli chodzi o najmłodszych odbiorców. Jakiś czas temu przedstawialiśmy listę lektur dla dzieci i młodzieży w tym ciekawą pozycję Maria Skłodowska-Curie. Światło w ciemności z tekstem Frances Andreasen Osterfelt i Anji C. Andersen oraz ilustracjami Anny Błaszczyk.

 

Fot. Piękniejsza Strona Nauki

Kilka dni temu ukazała się kolejna ciekawa pozycja dedykowana najmłodszym czytelnikom – komiks pod tytułem Maria Skłodowska-Curie. Pierwiastki promieniotwórcze. Autorami są Jordi Bayarri (rysunki i scenariusz) i Dani Seijas (kolory). Opieką merytoryczną pracę objęła dr Tayra M. C. Lamuza-Navarro, a w Polsce konsultantem naukowym był fizyk i doskonały popularyzator nauki dr Tomasz Rożek. Komiks wydał Klub Świat Komiksu. Wydawca zapowiada wydanie kolejnych opowieści między innymi o Darwinie, Einsteinie, Newtonie i Arystotelesie. Rysunki natychmiast przypomniały mi odległe czasy mojego dzieciństwa i serię filmów animowanych z serii Byli sobie odkrywcy. Być może rysunki komiksu wzbudziły nostalgię… Niemniej jednak po lekturze czytelnik otrzymuje porcję podstawowej wiedzy, zabawy, ale i wzruszeń.

Próbne szkice bohaterów komiksu, fot. Piękniejsza Strona Nauki

Poznajemy rodzinę Marii, jej ciężką drogę w zdobywaniu wiedzy, towarzyszymy jej w czasie małżeństwa z Piotrem Curie i podczas odkrywania pierwiastków radioaktywnych, aż po śmierć ukochanego męża, podróże do Ameryki i budowę Instytutu Radowego w Warszawie. Autorzy zadali sobie trud i pokazali kilka niuansów z życia uczonej na przykład spacer z Einsteinem nad Jeziorem Genewskim czy kolację z okazji jubileuszu Thomasa Edisona. Jednocześnie zadbali o ważne szczegóły z życia uczonej: dowiadujemy się, że podczas pobytu w Szczukach Maria za zgodą Żorawskiego uczyła wiejskie dzieci narażając na niebezpieczeństwo siebie i pracodawcę. Autorzy pokazali także kwestię związaną z Nagrodą Nobla z fizyki początkowo przyznanej tylko Piotrowi, który skutecznie interweniował w tej kwestii w Sztokholmie.

Fot. Piękniejsza Strona Nauki

Na zakończenie mogę tylko napisać, że szkoda, iż komiks jest tak krótki (ma 34 strony historii życia uczonej plus kilka stron uzupełnienia) bo zabawa podczas lektury była przednia. Warto dodać, że zamieszczono też album postaci ze świata Marii, w którym ilustracji bohatera towarzyszy krótki biogram (bardzo ciekawa inicjatywa), opis kongresów Solvaya (świetna ilustracja spotkania z 1927 roku), szkice postaci, wreszcie podsumowanie dr. Tomasza Rożka i kalendarium życia uczonej. Bardzo się cieszę, że ukazała się tak ciekawie pokazana historia życia uczonej. Mam nadzieję, że najmłodsi czytelnicy, podobnie jak ja wiele lat temu, ulegną fascynacji Marią Skłodowską-Curie. Serdecznie polecam!

 

Tomasz Pospieszny

 

V Kongres Solveyowski w 1927 roku — jeden z rysunków z wnętrza komiksu, fot. Piękniejsza Strona Nauki

Nasza recenzja — Paul Dye „Houston lecimy!”

Tomasz Pospiesznyco warto przeczytać

 

Zapewne każdy słyszał słynne zdanie: Houston, we have a problem. Nie wszyscy jednak wiedzą jak owy problem oraz wiele innych zostało rozwiązanych, a co ważniejsze kto tego dokonał. Kto właściwie stał za pionierskimi wyprawami w kosmos?

Autor książki, Paul Dye, były dyrektor lotów NASA — pełniący tę funkcję najdłużej w historii agencji — z wielką pasją opowiada o kulisach centrum dowodzenia lotów kosmicznych. Myślę, że już sam autor książki jest doskonałą jej zapowiedzią: jego staż w awiacji i misjach kosmicznych to czterdzieści lat doświadczeń zarówno inżyniera jak i konstruktora i pilota! Brał udział w trzydziestu dziewięciu misjach, a w dziewięciu z nich był głównodowodzącym. Już te informacje umieszczone na okładce powinny wystarczyć, aby sięgnąć po publikację. To co w książce jest najcenniejszego, to spojrzenie na historię lotów wahadłowców przez pryzmat niezwykłych faktów dotyczących ludzi, którzy poświęcili wiele lat swojego życia pracy w NASA. Sądzę, że książka jest lekturą obowiązkową dla wszystkich zafascynowanych historią podboju kosmosu. Paul Dye pokazuje potęgę naukowców i inżynierów zaangażowanych w program lotów wahadłowców.

Książka dotyczy niezwykle specjalistycznego, wąskiego tematu, który jednak może fascynować. Autor ma niezwykły talent do snucia opowieści i potrafi zaciekawić tematem: pisze w sposób prosty, bezpośredni i bardzo wciągający. Dye tłumaczy trudne zagadnienia w sposób jasny, co jest niewątpliwym walorem całej opowieści. Łatwo można sobie wyobrazić autora podczas wykładu przepełnionego pasją i fascynacją jaką natychmiast zaraża słuchaczy. Jego opowieść jest oparta na konkretnej wiedzy naukowej (i tak też przedstawiana), ale zawiera ogrom dykteryjek, które sprawiają, że całość staje się opowieścią wyjątkowo pasjonującą. Dye prowadzi czytelnika poprzez podstawowe informacje dotyczące promu kosmicznego, technologii, a wreszcie całego procesu myślowego NASA. Książka, w moim odczuciu, jest napisana zwięźle i przemyślanie – nie ma w niej zbędnych informacji. Czasami czyta się ją jak dobry kryminał i z niecierpliwością wyczekuje na kolejne wątki i wtręty Autora (te bardzo mi się podobały bowiem dają swoiste wytchnienie i dynamikę).

Kiedy czytamy w gazetach lub oglądamy w telewizji relację dotyczącą lotów kosmicznych nie wyobrażamy sobie nawet ogromu wysiłku intelektualnego człowieka, aby mogły się one odbywać. Książka Żelaznego (pseudonim Autora) pokazuje jak wielką potęgą potrafi być ludzka myśl i dokąd może nas zaprowadzić.

Książka liczy 414 stron i składa się z 12 rozdziałów. Myślę, że jej dopełnieniem mogłoby być kalendarium oraz większa liczba fotografii. Uważam, że jest to lektura obowiązkowa dla wszystkich, którzy są ciekawi wiedzy o otaczającym nas świecie.

 

Piękniejsza Strona Nauki dziękuje za egzemplarz recenzencki.

Tomasz Pospieszny

Recenzja książki Piergiorgio Odifreddiego — „Geniusz kobiet”

Tomasz Pospiesznyco warto przeczytać

 

Kiedy dowiedziałem się, że prestiżowe i profesjonalne Wydawnictwo Copernicus Center Press planuje przetłumaczenie i wydanie książki profesora Piergiorgio Odifreddiego pt. Geniusz Kobiet. Historie kobiet, które zmieniły świat nauki bardzo się ucieszyłem. Temat książki jest niezwykle interesujący i aktualny, a dodatkowo wpisuje się w moje zainteresowania naukowe. Należy podkreślić, że na polskim rynku księgarskim nie mamy wielkiego wyboru jeśli chodzi o literaturę traktującą o kobietach w nauce (jest ich zaledwie kilka), a niewątpliwie jest to niezwykle interesujący temat. Wreszcie Autor książki jest znanym popularyzatorem nauki, który z równą wirtuozerią opowiada o filozofii i religii, co o matematyce i logice. Wszystko to sprawiło, że z dużą przyjemnością podjąłem się przeczytania książki i na prośbę wydawnictwa napisania recenzji.

Książka została przetłumaczona przez Agnieszkę Liszkę-Drążkiewicz, liczy 224 strony, jest wydana w twardej oprawie, została podzielona na: wstęp, 24 rozdziały, podsumowanie, bibliografię, indeks. Partnerem wydania książki jest Piękniejsza Strona Nauki, co bardzo mnie ucieszyło.

Niestety jednym z największych mankamentów książki jest brak fotografii przedstawionych bohaterek. Oczywiście wszyscy wiedzą, jak wyglądała Maria Skłodowska-Curie, ale czy każdy rozpozna Henriettę Leavitt czy Emmy Noether? Nie sądzę.

Najczęstsze pytanie zadawane przy tego typu publikacjach brzmi: w jaki sposób autor dokonał selekcji nazwisk. Profesor Odifreddi we wstępie wyjaśnia:

Niektóre nazwiska na liście były naturalnie obowiązkowe, jak w przypadku najbardziej oczywistych i bezdyskusyjnych bohaterek: przede wszystkim madame Skłodowskiej-Curie, największej uczonej w historii, należącej też do największych naukowców XX wieku w ogóle. W innych przypadkach wybór był dyktowany osobistymi pobudkami, począwszy od przedmiotu opisywanych badań, a skończywszy na walorach literackich opowiadanych historii. Wynikiem jest, mam nadzieję, krótka historia nauki kobiecej, ale do użytku i spożycia przez szeroką publiczność, bez rozróżnienia na płcie. Jeśli już, to z pewnym rozróżnieniem na mózgi.

 

Wyjaśnienie to, jest przynajmniej dla mnie, całkowicie satysfakcjonujące. Każdy autor kieruje się własnymi zainteresowaniami, badaniami, a czasami nawet sympatiami i antypatiami względem opisywanych bohaterek czy bohaterów. Sam fakt, że spróbował wziąć na warsztat badawczy dany temat i próbował czytelnikowi przybliżyć te czy inne postaci powinien być zadawalający. Chociaż muszę przyznać, że bardzo mi brakuje na liście astronomki Cecilii Payne-Gaposchkin, fizyczki Marii Goeppert-Mayer, badaczek naczelnych Dian Fossey czy Jane Goodall. Ale to oczywiście moje propozycje (na marginesie może warto samemu zrobić własną listę?).

W 24 rozdziałach poznajemy życie 27 kobiet, które były związane z nauką (Autor trochę mylnie we wstępie podaje, że książka przedstawia dwadzieścia cztery wariacje, w tyluż tonacjach, na temat wielkich kobiecych umysłów. […] Bohaterki to pięć matematyczek, pięć chemiczek, cztery fizyczki, trzy astronomki, trzy biolożki, dwie astronautki, jedna informatyczka, jedna wynalazczyni (wbrew sobie – aktorka) i jedna eklektyczka (wbrew sobie – święta). Z prostego rachunku wynika, że wymienił 25 postaci z 27 faktycznie przedstawionych). Trzy rozdziały opowiadają o losach dwóch kobiet: Sześć Nobli w rodzinie: Maria Skłodowska-Curie (1867–1934) i Irène Joliot-Curie (1897–1956); Kobiety z kryształu i żelaza: Dorothy Hodgkin (1910–1994) i Margaret Thatcher (1925–2013); Requiem w przestworzach: Christa McAuliffe (1948–1986) i Judith Resnik (1949–1986). Kogoś może zdziwić obecność na liście Margaret Thatcher, ale należy podkreślić, że była ona chemikiem (raczej przeciętnym jak sama twierdziła) i studentką Dorothy Crowfoot Hodgkin – jednej z najwybitniejszych uczonych zajmujących się krystalografią, laureatki Nagrody Nobla z chemii w 1964 roku.

Odifreddi rozpoczyna swoją opowieść chronologicznie od opisu życia i działalności Hypatii z Aleksandrii. Później prowadzi nas przez historie między innymi Hildegardy z Bingen, Émilie du Châtalet, Zofii Kowalewskiej, Marii Skłodowskiej-Curie i jej córki Irène Joliot-Curie, Henrietty Leavitt, Milevy Marić, Lise Meitner, Emmy Noether, Rosalind Franklin, czy współczesnych nam uczonych takich jak Jocelyn Bell, Ilariy Capua oraz Marjam Mirzachani (pierwszej kobiety, która otrzymała medal Fieldsa). Każda z historii jest przedstawiona wnikliwie i zajmująco. Język narracji jest prosty i rzeczowy, a jednocześnie na tyle płynny, że nie nudzi. Jest to niezwykle istotna kwestia, bowiem książka traktuje o nie zawsze łatwych zagadnieniach. Nie znajdziemy tutaj często przerażających równań i wzorów charakteryzujących nauki ścisłe.

Ostatni rozdział Kobiety i nauka poświęcony jest tym uczonym, które nie znalazły się na głównej liście. Autor krótko przypomina Marię Goeppert-Mayer (Nagroda Nobla z fizyki 1963), Gertrude Belle Elion (Nagroda Nobla z fizjologii lub medycyny 1988) i Frances Arnold (Nagroda Nobla z chemii 2018) oraz przedstawia argumenty związane z udziałem kobiet w nauce. W moim odczuciu jest to jedna z ważniejszych części książki.

Warto podkreślić, że książkę można czytać chronologicznie lub według własnych upodobań biograficznych. Z obowiązku muszę nadmienić o pewnych drobnych błędach, które nie wpływają na jakość książki. I tak np. małżonkowie Joliot-Curie otrzymali Nagrodę Nobla w 1935 roku, a nie w 1936 (s. 64), Frédéric zmarł w 1958, a nie w 1957 (s. 65–66), błąd w nazwie hipotetycznego pierwiastka hesperium (esperium, s. 86). W bibliografii brakuje też polskiego przekładu autobiografii Marii Skłodowskiej-Curie (2004). Szkoda, że Autor nie stosował przypisów, które ułatwiłyby dalsze, bardziej wnikliwe studia.

Bibliografia została uzupełniona o polskie przekłady książek, z których korzystał Autor, jednak brakuje w niej kilku istotnych książek w języku polskim dopełniających książkę Odifreddiego np. Hypatia z Aleksandrii (2010), Kobiety w matematyce (2012), Algorytm Ady (2020), Upór i przekora (2017), Pasja i geniusz (2019), Zapomniany geniusz (2017) czy doskonałej książki dla dzieci (ale czy tylko dla dzieci?) Kobiety i nauka (2018).

Reasumując mogę z pełnym przekonaniem i wielką przyjemnością polecić lekturę książki wszystkim zainteresowanym historią nauki. A Autorowi i Wydawnictwu pogratulować dobrze wykonanej pracy. Wierzę głęboko, że recenzowana książka przyczyni się w znaczny sposób do poznania tych, które stworzyły fundament nauki, a które często, niestety, pozostają wciąż zapomniane.

 

Tomasz Pospieszny

 

 

 

„Światło w ciemności” — komiks o Marii Skłodowskiej-Curie

Tomasz Pospiesznyco warto przeczytać
fot. Piękniejsza Strona Nauki

 

W bieżącym roku kilka wydawnictw oddało do rąk czytelników książki dotyczące życia Marii Skłodowskiej-Curie. Jedną z nich jest pozycja pt. Maria Skłodowska-Curie. Światło w ciemności. Tekst napisały Frances Andreasen Osterfelt i Anja C. Andersen, zaś za stronę graficzną odpowiadała polska graficzka i ilustratorka Anna Błaszczyk. Książka ukazała się nakładem poznańskiego wydawnictwa Media Rodzina, partnerem wydania jest Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie. Książka według opisu wydawcy liczy 136 stron.

 

fot. Piękniejsza Strona Nauki

 

Początkowo podszedłem do książki dość sceptycznie, chyba ze względu na ilustracje, które nie do końca do mnie przemawiały. Jednak po przeczytaniu książki z przekonaniem mogę stwierdzić, że jest to pozycja ciekawa i przede wszystkim potrzebna. W moim odczuciu utwierdziły mnie rozmowy z młodymi czytelnikami, którym zarówno strona graficzna jak i merytoryczna bardzo odpowiada. Jest to bardzo ważne, aby właśnie dzieci i młodzież zachęcać do poznawania życia Marii Skłodowskiej-Curie w nowatorski sposób, a co ważniejsze przemawiający do ich wyobraźni.

 

fot. Piękniejsza Strona Nauki

 

Omawiana książka jest dobrze opracowaną powieścią graficzną, która pokazuje życie uczonej. Książka została podzielona na 5 rozdziałów i Epilog. I właściwie jedynym mankamentem jest to, że kończy się za szybko. Szkoda, że autorki pobieżnie tylko pokazały działalność Marii podczas pierwszej wojny światowej, nie wspomniały o jej podróżach do Stanów Zjednoczonych… Z drugiej strony, gdyby pokazać w ten sposób całe życie uczonej być może nie zachęciłoby to młodego czytelnika do dalszych samodzielnych poszukiwań Marii Skłodowskiej-Curie.

 

fot. Piękniejsza Strona Nauki

 

W tekście duńskich autorek znalazłem zaledwie kilka drobnych przeinaczeń, o których nawet nie ma sensu pisać. Właściwie znajduje to nawet usprawiedliwienie w tym, że tekstu nie ma zbyt wiele, a dominują wspomniane już grafiki (chętnie podałbym, które zrobiły na mnie wrażenie, ale niestety książka nie ma numeracji stron, co niewątpliwie utrudnia jej opisywanie).

 

fot. Piękniejsza Strona Nauki

 

Życie Marii Skłodowskiej-Curie dla współczesnych młodych ludzi jest zapewne czymś niezwykle odległym, czasem być może odrealnionym, ale cechy jej charakteru, które to życie ukształtowały w pełni powinny pozostawać godnym wzorem do naśladowania. Jej pracowitość, upór, dążenie do spełnienia marzeń są w istocie świadectwem, że ciężka praca, a nade wszystko wiara we własne możliwości pozwala na realizację nawet tych marzeń, które wydają się niemożliwe do zrealizowania. Autorki we wstępie napisały:

Na przykładzie jej życia pragniemy przypomnieć, jak bogaty może stać się świat, jeśli stworzy się równe szanse dla wszystkich – niezależnie od płci, rasy i narodowości.

Niech to przesłanie będzie najlepszą rekomendacją dla tej wyjątkowej pozycji na polskim rynku wydawniczym. Obyśmy mogli w przyszłości czytać takich powieści więcej.

Tomasz Pospieszny

 

fot. Piękniejsza Strona Nauki

 

 

 

Co warto przeczytać

PSNco warto przeczytać

🍂 Jesień za oknem 🍁. W związku z tym gorąco zachęcamy Państwa do pozostania w domach i lektury 📖 książek, przedstawiających biografie kobiet nauki 📚.

📒 S.B. McGrayne, „Nobel Prize Women in Science: Their Lives, Struggles, and Momentous Discoveries”, National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine, Washington 2001.

📕 M.F. Rayner-Canham, G.W. Rayner-Canham, „A Devotion to Their Science: Pioneer Women of Radioactivity”, Chemical Heritage Foundation Philadelphia 2005.

📗 J. Navarro, „Kobiety w matematyce”, Wydawnictwo RBA, Warszawa 2012.

📘 J. Apotheker, l. Simon-Sarkadi, „European Women in Chemistry”, Wiley-VCH Verlag, Weinheim 2011.

📔 A. Lykknes, B.v. Tiggelen, „Women in Their Element: Selected Women’s Contributions To The Periodic System”, World Scientific Publishing Co., London-New York 2019.

📙 R. Swadby, „Upór i przekora”, Wydawnictwo AGORA, Warszawa 2017.

N. Beyers, G. William, „Out of the Shadows: Contributions of Twentieth-Century Women to Physics”, Cambridge University Press, Cambridge 2006.

📕 R. Ignotofsky, „Kobiety i nauka. One zmieniły świat”, EGMONT Polska Wydawnictwo, Warszawa 2018.

📘 T. Pospieszny, „Pasja i geniusz. Kobiety, które zasłużyły na Nagrodę Nobla”, Wydawnictwo Po Godzinach Warszawa 2019.